Hubert Burzawa – photography – blog

Zjawisko załamania światła. Bieg promieni w soczewce skupiającej i rozpraszającej

Gdy obserwujesz łyżeczkę przez boczną ściankę szklanki z herbatą, masz wrażenie, że jest ona większa i w górnej części jakby złamana. Próbując wyłowić leżący na dnie basenu przedmiot, zwykle nie znajdujesz go dokładnie tam, gdzie tego oczekiwałeś. Są to przykłady, w których spotykasz się ze zjawiskiem załamania światła. Czy potrafisz je wykorzystać praktycznie?

RNeNfozHMNMR5 1 Zdjęcie przedstawia dwa stojące obok siebie i częściowo nachodzące na siebie kieliszki ustawione na tle jasnego obrazu monitorowego przedstawiającego regularny deseń: żółte kropki na czarnej powierzchni. Kieliszki ukazane zostały w części środkowej, kadr obejmuje połowę nóżki, punkt połączenia nóżki z czarką i połowę czarki. Szkło załamując obraz z tła tworzy w obrębie kieliszków fantazyjny zniekształcony żółto czarny deseń. który jest nieco odmienny w każdej części szkła. Światło przechodząc przez granice pomiędzy różnymi ośrodkami (powietrze, szkło, wodę itd.), ulega załamaniu. Dlatego też tak dziwnie wygląda świat oglądany przez gruby kawałek wygiętego szkła – na przykład nóżkę kieliszka

Już potrafisz sformułować prawo odbicia;

wykorzystać zjawisko odbicia światła do konstrukcji obrazu w zwierciadle płaskim i wklęsłym;

wymienić cechy obrazu powstałego w zwierciadle płaskim i wklęsłym;

wyjaśnić, co jest powodem rozpraszania światła.

Nauczysz się podawać definicję zjawiska załamania światła i wymieniać przyczyny jego powstawania;

podawać definicję rozszczepienia światła i wyjaśniać zjawisko tęczy;

korzystać z przyrządów optycznych, takich jak pryzmat i soczewka;

klasyfikować soczewki ze względu na ich kształt;

podawać przykłady zastosowania soczewek.

inqYiDQQ5D_d5e238

1. Zjawisko załamania światła

Obserwacja 1 Obserwacja zjawiska załamania światła na granicy dwóch ośrodków. Co będzie potrzebne wskaźnik laserowy;

przezroczysty pojemnik z wodą;

odświeżacz powietrza w sprayu. Instrukcja Nad powierzchnią wody rozpyl odświeżacz powietrza. Skieruj światło ze wskaźnika na powierzchnię wody. Zmieniaj kąt padania promienia lasera na powierzchnię wody – zwróć szczególną uwagę na bieg promienia lasera na granicy dwóch ośrodków (powietrza i wody). Podsumowanie Zarówno w powietrzu, jak i wodzie promień światła laserowego jest prostoliniowy. Jednak na granicy dwóch ośrodków (w naszym przypadku powietrza i wody) możemy zauważyć, że promień lasera wyraźnie zmienia kierunek biegu. Zjawisko takie nazywamy załamaniem światła.

Zapamiętaj! Zjawisko zmiany kierunku rozchodzenia się światła na granicy dwóch ośrodków przezroczystych nazywamy załamaniem światła. RwZaJ5J3N1lo9 1 Widoczne akwarium z promieniem lasera przechodzącym z powietrza do wody (skośnie). Zaznaczona normalna do powierzchni przechodząca przez punkt, w którym światło wpada do wody (czarna, przerywana). Zaznacza się na kolorowo (żółty) wspomniany kąt. Zaznacza się na kolorowo (pomarańczowy) wspomniany kąt. Demonstrator zmniejsza kąt padania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Automatycznie zmniejsza się kąt załamania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Demonstrator zwiększa kąt padania. Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Automatycznie zwiększa się kąt załamania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Widoczne akwarium z promieniem lasera przechodzącym z powietrza do wody (skośnie). Zaznaczona normalna do powierzchni przechodząca przez punkt, w którym światło wpada do wody (czarna, przerywana). Zaznacza się na kolorowo (żółty) wspomniany kąt. Zaznacza się na kolorowo (pomarańczowy) wspomniany kąt. Demonstrator zmniejsza kąt padania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Automatycznie zmniejsza się kąt załamania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Demonstrator zwiększa kąt padania. Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Automatycznie zwiększa się kąt załamania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Kąt padania i kąt załamania w zjawisku załamania światła Film dostępny na portalu epodreczniki.pl Kąt padania i kąt załamania w zjawisku załamania światła Widoczne akwarium z promieniem lasera przechodzącym z powietrza do wody (skośnie). Zaznaczona normalna do powierzchni przechodząca przez punkt, w którym światło wpada do wody (czarna, przerywana). Zaznacza się na kolorowo (żółty) wspomniany kąt. Zaznacza się na kolorowo (pomarańczowy) wspomniany kąt. Demonstrator zmniejsza kąt padania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Automatycznie zmniejsza się kąt załamania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Demonstrator zwiększa kąt padania. Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio. Automatycznie zwiększa się kąt załamania Wypełnienie kąta dostosowuje się odpowiednio.

Zapamiętaj! Kąt pomiędzy kierunkiem promienia padającego a prostą prostopadłą do powierzchni (normalną) w punkcie padania nazywamy kątem padania.

Kąt załamania to kąt pomiędzy prostą prostopadłą do powierzchni (normalną) w punkcie załamania światła a kierunkiem promienia załamanego.

Promień padający, normalna i promień załamany leżą w jednej płaszczyźnie. R7Son1WEbxUoi 1 Złamanie światła Kąt padania i załamania

Przyczyną zjawiska załamaniazałamanie światłazjawiska załamania jest zmiana prędkości rozchodzenia się światła przy przejściu z jednego ośrodka do drugiego. Jeżeli prędkość rozchodzenia się światła w pierwszym ośrodku jest większa niż w tym, do którego światło przechodzi, wówczas kąt załamania (β) jest mniejszy od kąta padania (α).

R1Wr1bgPwInz2 1 Załamanie światła Jeżeli prędkość rozchodzenia się światła w pierwszym ośrodku ( v 1 ), jest większa niż w drugim ( v 2 ), wówczas kąta padania ( α ) jest większy od kąta załamania ( β )

Gdy prędkość rozchodzenia się światła w pierwszym ośrodku jest mniejsza niż prędkość rozchodzenia się światła w drugim ośrodku, do którego światło przechodzi, wówczas kąt załamania jest większy od kąta padania.

RvdM78l0gO4ch 1 Załamanie światła Jeżeli prędkość rozchodzenia się światła w pierwszym ośrodku ( v 1 ), jest mniejsza niż w drugim ( v 2 ), wówczas kąta padania ( α ) jest mniejszy od kąta załamania ( β )

W przypadku gdy kąt padania promienia światła na granicę dwóch ośrodków wynosi 0° , mimo tego, że prędkości rozchodzenia się światła są różne, kierunek biegu promienia nie ulega zmianie.

Rr5kiVhCTytQH 1 Załamanie światła W przypadku gdy kąt padania wynosi zero stopni, nie zachodzi zjawisko załamania światła

Kiedy promień światła pada na granicę dwóch ośrodków, to przy pewnych kątach padania występuje zjawisko całkowitego wewnętrznego odbiciacałkowite wewnętrzne odbiciecałkowitego wewnętrznego odbicia. Aby mogło do tego dojść, światło powinno przechodzić z z ośrodka pierwszego, w którym prędkość rozchodzenia się światła jest mniejsza, do ośrodka drugiego, w którym ta prędkość jest większa – np. z wody lub szkła do powietrza.

R105l3HuVXqay 1 Całkowite wewnętrzne odbicie Całkowite wewnętrzne odbicie Promień świetlny padający na granicę dwóch ośrodków może ulec całkowitemu wewnętrznemu odbiciu, gdy światło przechodzi z ośrodka, w którym prędkość rozchodzenia się światła v 1 jest mniejsza do ośrodka, w którym prędkość rozchodzenia się światła v 2 jest większa ( v 1 < v 2 ). Film dostępny na portalu epodreczniki.pl Promień świetlny padający na granicę dwóch ośrodków może ulec całkowitemu wewnętrznemu odbiciu, gdy światło przechodzi z ośrodka, w którym prędkość rozchodzenia się światła v 1 jest mniejsza do ośrodka, w którym prędkość rozchodzenia się światła v 2 jest większa ( v 1 < v 2 ). Całkowite wewnętrzne odbicie

Niekiedy spotkasz się z pojęciem ośrodka gęstszego optycznie lub rzadszego optycznie. Oznacza to, że w tym pierwszym światło rozchodzi się z prędkością o mniejszej wartości, a w tym drugim o większej. Nie ma to nic wspólnego z gęstością substancji ośrodka, wyrażaną w kg m 3 . Przykładem są takie substancje jak woda i gliceryna – ta druga substancja ma gęstość większą niż woda 1260 kg m 3 . Prędkość światła wynosi w glicerynie 203 000 km s , a prawie 225 000 km s w wodzie. Z kolei benzyna ma gęstość wynoszącą ok. 0,7 gęstości wody, a prędkość światła w niej ma wartość 214 000 km s , czyli mniej niż w wodzie. Podobna relacja jest dla wody i kwasu solnego.

Zapamiętaj! Przy przejściu z ośrodka, w którym prędkość rozchodzenia się światła jest mniejsza, do ośrodka, w którym prędkość światła jest większa, może dojść do zjawiska całkowitego wewnętrznego odbicia. Zwiększaniu kąta padania towarzyszy jednoczesny wzrost kąta załamania. Przy wartościach większych od pewnego kąta, zwanego kątem granicznym ( α gr ), promienie światła nie przechodzą do drugiego ośrodka, lecz ulegają całkowitemu wewnętrznemu odbiciu. RMj4DVc6W75ef 1 Całkowite wewnętrzne odbicie Wielokrotne całkowite wewnętrzne odbicie promienia lasera w bloku pleksi *Prawo załamania światła…inqYiDQQ5D_d796e248*Prawo załamania światła…

Ciekawostka Dlaczego nawet w płytkiej wodzie, pomijając nasze zdolności łowieckie, nie jesteśmy w stanie upolować ryby przy pomocy zaostrzonego patyka? RyP3xffotx6hu 1 Skutek załamania światła w wodzie Załamanie światła bywa kłopotliwe dla rybaków Gdy obserwujesz rybę pływającą pod powierzchnią wody, odnosisz wrażenie, że znajduje się ona na przedłużeniu promieni wpadających do twojego oka. Tak jednak nie jest, ponieważ światło opuszczając wodę, uległo załamaniu na granicy woda – powietrze. Ryba znajduje się zupełnie w innym miejscu, niż ją widzisz.

inqYiDQQ5D_d796e248 Jan Kepler (1571–1630) uważał, że kąt załamania jest proporcjonalny do kąta padania (dla małych kątów). Za odkrywcę prawa załamania światła uznaje się holenderskiego matematyka i astronoma Willebrorda Snella (1580–1626). Prawo Snella głosi, że promienie padający i załamany oraz prostopadła (normalna) leżą w jednej płaszczyźnie, a kąty padania α i załamania β spełniają zależność: sin α sin β = v 1 v 2 = n , gdzie n jest bezwymiarowym względnym współczynnikiem załamania światła ośrodka drugiego względem pierwszego; n – przyjmuje różne wartości dla każdej pary ośrodków, np. dla pary szkło–powietrze n = 1,5 , a dla pary woda–powietrze n = 1,33 . Oznaczenia v 1 i v 2 dotyczą wartości prędkości światła w odpowiednim ośrodku. R1bvCXW6sJUaV 1 Załamanie światła Prawo załamania światła

inqYiDQQ5D_d5e533

2. Załamanie światła w płytce płasko‑równoległej

Płytka płasko‑równoległa jest optycznie jednorodnym i przezroczystym dla promieni świetlnych blokiem materiału (szkło, pleksi), który ma co najmniej dwie płaskie i równoległe względem siebie powierzchnie. Gdy światło przechodzi przez płytkę płasko‑równoległą, ulega dwukrotnemu załamaniu – raz przy wejściu, a drugi raz przy wyjściu z płytki. Promień po wyjściu z płytki biegnie dalej równolegle do toru promienia padającego, zatem nie ulega odchyleniu.

R1R7mvuH7A4z7 1 Płytka płasko–równoległa Bieg promienia światła przed i po przejściu przez płytkę płasko-równoległą jest równoległy

Płytki płasko‑równoległe znalazły zastosowanie praktyczne, a zrozumienie biegu promienia świetlniego w niej pozwoliło na wyjaśnienie pewnych występujących w przyrodzie zjawisk.

Ciekawostka Na czym polega fatamorgana? RIQY5GrpotahJ 1 Miraż czyli fatamorgana Jak powstaje miraż czyli fatamorgana? Ilustracja powyżej przedstawia zasadę powstawania tzw. mirażu górnego powyżej linii horyzontu. Promień idący z wierzchołka góry ulega załamaniu na granicy dwóch ośrodków; pierwszy stanowi nagrzane powietrze o mniejszej gęstości, drugi – chłodniejsze powietrze (o większej gęstości) znajdujące się bliżej powierzchni ziemi. Przedłużenie promieni światła wpadających do oka obserwatora wywołuje wrażenie, że przedmiot, w tym przypadku wierzchołek góry, swobodnie unosi się w powietrzu. R1OFLcygfZYYU 1 Miraż czyli fatamorgana Miraż górny powstały powyżej linii horyzontu

Polecenie 1 Uzupełnij relacje kąta załamania do kąta padania, wpisując znak „”. Relacje kąta załamania do kąta padania Przejścia światła do.../ z… Prędkość rozchodzenia się światła Kąt padania α Kąt załamania β powietrze/szkło powietrze 300 000 km s 67 β < 67 szkło 170 000 km s szkło/ woda szkło 170 000 km s 50 β ..... 50 woda 225 000 km s szkło/powietrze szkło 170 000 km s 20 β ..... 20 powietrze 300 000 km s lód/szkło lód 230 000 km s 40 β ..... 40 szkło 170 000 km s diament/ kwarc diament 124 000 km s 20 β ..... 20 kwarc 194 000 km s Źródło danych: bibliography_inqYiDQQ5D_d796t610.

Polecenie 2 Przy jakich przejściach podanych wyżej możliwe będzie wystąpienie zjawiska całkowitego wewnętrznego odbicia? Uzasadnij odpowiedź.

inqYiDQQ5D_d5e644

3. Załamanie światła w soczewkach

Soczewka jest specjalnie oszlifowaną bryłą z przezroczystego materiału, która została ograniczona powierzchniami kulistymi, parabolicznymi lub walcowymi.

RenmtFyoJo4Ib 1 Typy soczewek Klasyfikacja soczewek ze względu na kształt ograniczających je powierzchni

Soczewki najczęściej wykonane są ze szkła, tworzywa sztucznych, niektórych minerałów (kwarc, szafir), a także parafiny.

Polecenie 3 Wśród soczewek wymienionych na powyższej ilustracji zabrakło jednego typu. Jakiego? Narysuj przekrój takiej soczewki.

Zadaniem soczewki jako prostego urządzenia optycznego jest załamywanie przechodzącego przez nią światła. Soczewki mogą zarówno skupiać, jak i rozpraszać światło. Odpowiednio nazywamy je soczewkami skupiającymisoczewka skupiającasoczewkami skupiającymi oraz rozpraszającymisoczewka rozpraszającarozpraszającymi.

RRh90y8nLQVAC 1 Soczewka skupiająca i rozpraszająca Symbole soczewek skupiającej i rozpraszającej

Przykładem soczewki skupiającej jest soczewka dwuwypukła, rozpraszającej – dwuwklęsła. W przypadku soczewek przeznaczonych do stosowania w otoczeniu gazowym (czyli w powietrzu, a nie np. pod wodą) soczewki skupiające są cieńsze przy krawędziach i grubsze na środku, a soczewki rozpraszające odwrotnie – cieńsze w środku niż na brzegach.

Polecenie 4 Zastanów się, czy gdyby soczewka wykonana z materiału, w którym światło miałoby taką samą prędkość jak w wodzie, została zanurzona w wodzie, załamywałaby promienie świetlne?

inqYiDQQ5D_d5e765

4. Zastosowanie soczewek

Soczewki ze względu na swoje własności znalazły szerokie zastosowanie jako elementy złożonych układów optycznych. Omówienie ich zastosowania zacznijmy jednak od układu optycznego, z którego większość z nas korzysta na co dzień, a mianowicie – oka.

Wzorując się na budowie oka, skonstruowano aparat fotograficzny, którego obiektyw jest złożony z kilku, a nawet kilkunastu soczewek.

R163S5nTbJJ48 1 Budowa obiektywu aparatu fotograficznego Obiektyw aparatu fotograficznego może liczyć nawet kilkanaście soczewek

Okulary mają za zadanie korygować wady wzroku, takie jak krótkowzroczność, dalekowzroczność czy astygmatyzm poprzez odpowiednie skupienie lub rozproszenie promieni światła.

RQdgySjK5lEbR 1 Okulary Szkła okularów korekcyjnych w zależności od wady wzroku są soczewkami skupiającymi lub rozpraszającymi

LupalupaLupa jest prostym przyrządem optycznym, który pozwala na uzyskanie co najmniej trzykrotnie powiększonych obrazów przedmiotów. Lupa jest zwykłą soczewką skupiającą. Wykorzystujemy ją np. w filatelistyce lub numizmatyce, drukarstwie, jubilerstwie czy też zegarmistrzostwie.

RXYEk4Dx7Q8F9 1 Lupa Lupa jako nieodzowny atrybut detektywa

Mikroskop optycznymikroskop optycznyMikroskop optyczny jest kolejnym przyrządem, w którym wykorzystujemy soczewki. Zadaniem mikroskopu jest obserwacja pod dużym powiększeniem blisko położonych przedmiotów o niewielkich rozmiarach.

R1VQEmo7qz1fX 1 Obserwacje mikroskopowe Obserwacje mikroskopowe Mikroskop optyczny znalazł szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu i nauki, w tym w biologii Film dostępny na portalu epodreczniki.pl Mikroskop optyczny znalazł szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu i nauki, w tym w biologii Obserwacje mikroskopowe

W mikroskopie stosujemy układ dwóch soczewek – obiektyw i okular. Ich odpowiednie zestawienie pozwala uzyskiwać nawet 1500‑krotne powiększenia. Aby zrozumieć, jak wielkie jest to powiększenie, wyobraźmy sobie, że obserwujemy przedmiot o długości 1 cm. W mikroskopie jego obraz mógłby mieć rozmiar aż 15 m.

R18jUgupQhqXk 1 Mikroskop optyczny Budowa mikroskopu optycznego

Teleskop soczewkowy (refraktor) jest rzadko już dziś stosowanym przyrządem astronomicznym, złożonym w całości z soczewek. Podobnie jak luneta, zbudowana po raz pierwszy przez Galileusza w 1609 r. składa się ona z tubusu, w którym znajduje się skupiająca soczewka obiektywu i rozpraszająca soczewka okularu.

Dzięki takiej lunecie Galileusz odkrył, że Księżyc posiada góry i kratery oraz obszary, które badacz zinterpretował jako morza. Przy jej pomocy odkrył także cztery księżyce Jowisza.

Obecnie do obserwacji astronomicznych używamy tzw. reflektorów, w których do zbierania światła wykorzystuje się zestawy zwierciadeł i wspomagających je soczewek.

Polecenie 5 Podaj trzy inne niewymienione w tym rozdziale zastosowania soczewek.

inqYiDQQ5D_d5e944

Podsumowanie

Załamaniem światła na granicy dwóch ośrodków przezroczystych nazywamy zmianę kierunku rozchodzenia się światła na granicy tych ośrodków.

Kąt zawarty pomiędzy kierunkiem promienia padającego a prostopadłą do powierzchni w punkcie padania promienia światła nazywamy kątem padania.

Kąt załamania to kąt pomiędzy prostopadłą do powierzchni padania w punkcie załamania światła a kierunkiem promienia załamanego.

Promień padający, prosta prostopadła (normalna) do powierzchni, na którą pada promień i promień załamany leżą w jednej płaszczyźnie.

Przyczyną zjawiska załamania jest zmiana prędkości rozchodzenia się światła przy przejściu z jednego ośrodka do drugiego. Jeżeli prędkość rozchodzenia się światła w drugim ośrodku jest mniejsza niż w tym, z którego światło przychodzi, wówczas kąt załamania ( β ) jest mniejszy od kąta padania (α). Mówimy, że promień załamuje się do normalnej.

Jeżeli prędkość rozchodzenia się światła w drugim ośrodku jest większa niż w pierwszym, wówczas kąt załamania (β) jest większy od kąta padania ( α ). Mówimy, że promień załamuje się od normalnej.

W przypadku gdy kąt padania promienia światła na granicę dwóch ośrodków wynosi 0° , mimo tego, że prędkości rozchodzenia się światła są różne, jego tor nie ulega zmianie.

Przy przejściu światła z ośrodka, w którym prędkość rozchodzenia się go jest mniejsza, do ośrodka, w którym prędkość światła jest większa, może dojść do zjawiska całkowitego wewnętrznego odbicia. Zwiększaniu kąta padania towarzyszy jednoczesny wzrost kąta załamania. Przy wartościach większych od pewnego kąta, zwanego kątem granicznym ( α gr ), promienie światła przestają przechodzić do drugiego ośrodka, lecz ulegają całkowitemu wewnętrznemu odbiciu.

Soczewka jest ciałem przezroczystym, które zostało ograniczone powierzchniami kulistymi, parabolicznymi lub walcowymi.

Soczewki mogą zarówno skupiać, jak i rozpraszać światło. Odpowiednio nazywamy je soczewkami skupiającymi lub rozpraszającymi.

Soczewki znalazły szerokie zastosowanie w układach optycznych takich przyrządów jak: obiektyw; lupa; mikroskop optyczny; teleskop soczewkowy; okulary.

Zasadniczym elementem budowy oka człowieka (również kręgowców i niektórych bezkręgowców) jest soczewka oczna, w której powstaje obraz obserwowanych przedmiotów na siatkówce.

Praca domowa Polecenie 6.1 Podaj dwa warunki, przy których światło przechodzące przez granice dwóch ośrodków nie ulega załamaniu. Polecenie 6.2 Mamy kilka soczewek. Podaj kryterium, które pozwoli odróżnić, która z nich stosowana w otoczeniu gazowym (np. w powietrzu) jest soczewką skupiającą, a która rozpraszającą.

inqYiDQQ5D_d5e1038

Słowniczek

całkowite wewnętrzne odbicie całkowite wewnętrzne odbicie – zjawisko obserwowane niekiedy przy przejściu z ośrodka, w którym prędkość rozchodzenia się światła jest mniejsza do ośrodka, w którym prędkość światła jest większa. Zwiększaniu kąta padania towarzyszy jednoczesny wzrost kąta załamania. Przy wartościach większych od pewnego kąta, zwanego kątem granicznym α gr , promienie światła przestają przechodzić do drugiego ośrodka i ulegają całkowitemu odbiciu.

kąt załamania kąt załamania – kąt zawarty pomiędzy prostopadłą do powierzchni w punkcie załamania światła a kierunkiem promienia załamanego.

lupa lupa – prosty przyrząd optyczny składający się zwykle z jednej soczewki skupiającej, który pozwala obserwować kilkukrotnie powiększony pozorny obraz przedmiotu.

mikroskop optyczny mikroskop optyczny – przyrząd optyczny składający się z obiektywu i okularu, którego zadaniem jest obserwacja z dużym powiększeniem blisko położonych przedmiotów o niewielkich rozmiarach.

soczewka rozpraszająca soczewka rozpraszająca – soczewka rozpraszająca padające na nią światło.

soczewka skupiająca soczewka skupiająca – soczewka skupiająca padające na nią światło.

załamanie światła załamanie światła – zjawisko zmiany kierunku rozchodzenia się światła na granicy dwóch ośrodków przezroczystych.

inqYiDQQ5D_d5e1175

Zadania podsumowujące lekcję

Ćwiczenie 1 RxaU3r9d7RNWR 1 Zjawisko załamania światła. Bieg promieni w soczewce skupiającej i rozpraszającej Zjawisko załamania światła. Bieg promieni w soczewce skupiającej i rozpraszającej Przeczytaj poniższe zdania i uzupełnij luki. Gdy prędkość rozchodzenia się światła w pierwszym ośrodku jest większa od prędkości rozchodzenia się światła w ośrodku, do którego przechodzi, to kąt padania w stosunku do kąta załamania jest ................. Gdy prędkość rozchodzenia się światła w pierwszym ośrodku jest mniejsza od prędkości rozchodzenia się światła w ośrodku, do którego przechodzi, to kąt padania w stosunku do kąta załamania jest ................. Źródło: Dariusz Kajewski licencja: CC BY 3.0.

Najczęściej zadawane pytania

Żeby zrozumieć, czym jest przerysowanie i spłaszczenie perspektywy, a czym nie jest / od czego zależy, a od czego nie, trzeba zrozumieć jak człowiek postrzega przestrzeń w otaczającym go świecie. Widzenie przestrzeni to dla człowieka przede wszystkim uświadamianie sobie tego, że coś jest daleko, a coś innego jest blisko. To jest kluczowe dla naszego bezpieczeństwa, bo tym czymś może być np. zwierzę, dla którego jesteśmy śniadaniem albo samochód, który zbliża się do przejścia dla pieszych.

Perspektywa linearna jednozbieżna to zjawisko, którego każdy doświadczył. Gdy staniemy na środku ulicy i spojrzymy w jej głąb, będziemy mieli wrażenie, że budynki stojące przy ulicy pomniejszają się wraz z tym, jak coraz bardziej oddalają się od nas. To między innymi z regularnego pomniejszania się obiektów nasz mózg tworzy informację o odległości, co dzieje się całkowicie po za naszą świadomością. Jednak obraz przestrzeni, odwzorowujący się na matrycy aparatu fotograficznego albo kamery jest zawsze przekształcony przez obiektyw i dlatego ulega deformacji. W konsekwencji obiekty w perspektywie (budynki przy ulicy) sfilmowane obiektywem o krótkiej ogniskowej mogą pomniejszać się o wiele bardziej niż powinny, co może stworzyć wrażenie, że odległości wzdłużne są większe. W przypadku obiektywów o długiej ogniskowej mamy zjawisko odwrotne. Trzeba jednak koniecznie zwrócić uwagę na zwrot „może stworzyć wrażenie”. Po pierwsze trzeba pamiętać, że informację o przestrzeni nasz mózg czerpie także z wielu innych zjawisk, z których istnienia często w ogóle nie zdajemy sobie sprawy. Często skrót perspektywiczny nie jest wcale tu pierwszorzędny. Po drugie, deformacja obiektów w skrócie perspektywicznym nie zależy tylko od ogniskowej, a nawet bardziej niż od ogniskowej zależy od innych czynników. W końcu po trzecie, to, czy perspektywa wyda nam się naturalna czy nie, zależy także od warunków projekcji (tego jak i gdzie oglądamy film, fotografię).

Hubert Burzawa – photography – blog

Abbe Ernst (1840-1905) – fizyk i astronom niemiecki; profesor, dyrektor astronomicznego uniwersytetu w Jenie. Odkrył podstawowy warunek (nazwany od jego nazwiska) obliczania układów optycznych. Stworzył naukowe podstawy budowy instrumentów optycznych. Wspólnie z Otto Schottem był założycielem fabryki szkieł optycznych w Jenie oraz współwłaścicielem i dyrektorem zakładów C. Zeissa, które po śmierci Zeissa przekazał pod zarząd robotników i naukowców.

Aberracja – w optyce nieprawidłowość odwzorowania przez soczewkę lub układ optycznych przedmiotów: obraz ich jest nieostry, zniekształcony lub zabarwiony. Odróżnia się abberację geometryczną i chromatyczną (barwną).

Abberacja chromatyczna – aberracja barwna występująca w niektórych układach soczewkowych lub w pojedynczej soczewce, powodująca powstanie na obrazie barwnych otoczek zmniejszających ostrość obrazu. Otoczki te tworzą się wskutek różnego załamania się promieni poszczególnych barw (dyspersja światła przy jego załamaniu), czyli rozszczepianie światła białego na jego składowe barwne; ogniskowe dla różnych barw , czyli dla różnych długości promieniowania świetlnego, są różne, dlatego też promienie każdej z barw tworzą obraz w innej płaszczyźnie: promienie fioletowe – najbliżej soczewki (ogniskowa najkrótsza), promienie czerwone – najdalej od soczewki (ogniskowa najdłuższa). Abberację chromatyczną usunąć można poprzez zastosowanie specjalnych układów soczewek , zwanych układami achromatycznymi, czyli – achromatami.

Abberacja geometryczna – abberacja układów optycznych charakteryzująca się niedokładnością odwzorowania obrazów w świetle monochromatycznym (jednobarwnym); zależy od kształtu soczewek i zwierciadeł, od ich układów oraz od geometrii oświetlenia. Do abberacji geometrycznej należy głównie abberacja sferyczna, a ponadto – koma, – astygmatyzm, – krzywizna pola obrazu oraz – dystorsja.

Abberacja sferyczna – abebracja występująca w soczewce lub układach optycznych polegająca na tym, że promienie światła symetryczne w stosunku do osi optycznej, równoległe do niej lub wychodzące ze wspólnego punktu leżącego na tej osi, po przejściu przez soczewkę (lub układ optyczny) nie przecinają się w jednym punkcie, lecz na pewnej powierzchni. Abberacja sferyczna powodowana jest różnym stopniem załamywania promieni świetlnych przez poszczególne strefy soczewki: strefy bliższe brzegu soczewki załamują promienie silniej, mają więc krótsze ogniskowe niż środek tej samej soczewki. Abberację sferyczną można zmniejszyć przez zmniejszenie otworu przesłony (zwężenie wiązki światła) oraz przez dobranie odpowiednich krzywizn soczewek i łączenie ich w układy zwane aplantami.

Abney William (1843-1920) – angielski chemik, odkrywca hydrochinonu jako substancji wywołującej. W 1882 roku spreparował papiery o żelatynowej chlorosrebrowej emulsji – nazwane – Aristo.

Acetyloceluloid – inaczej octan celulozowy, organiczny ester celulozy, zwany też acetylocelulozą; termoplastyczny produkt działania bezwodnika octowego (lub bezwodnego kwasu octowego) wobec kwasy octowego (lub chlorku cynkowego) na celulozę. Materiał stosowany w latach 1958 do 1964 do produkcji błon fotograficznych. Ze względu na swą niepalność wyparł błony z celuloidu.

Achromat – układ optyczny w dużym stopniu likwidujący abberację chromatyczną (barwy czerwonej i niebieskiej) przez zastosowanie z dwóch gatunków szkła o różnych współczynnikach załamania światła i różnej dyspersji, np. rozszczepiającej (ujemnej) soczewki z flintu i skupiającej (dodatniej) z kronu, sklejonych razem. Pierwsze achromaty skonstruowane zostały przez Anglika Chestera Halla w 1829 roku. Są to najprostsze obiektywy fotograficzne, zwane dawniej krajobrazowymi, stosowane również w lornetkach, instrumentach astronomicznych, geodezyjnych i mikroskopach jako obiektywy i okulary.

Adams Ansel (ur. 1902) – wybitny fotografik amerykański, niedoszły pianista. Mając 14 lat zaczął fotografować. Po zapoznaniu się w 1930 roku z A. Stieglitzem, który urządził mu wystawę, zajął się poważnie fotografią porzucając zawód muzyka. W 1931 roku wraz z E. Westonem i innymi zakłada grupę F-64. W 1946 roku organizuje w kalifornijskiej Szkole Nauk Pięknych wydział fotografii artystycznej. Cechuje go finezyjna technika oraz umiłowanie krajobrazu. Z jego zdjęć tchnie rozmach i przestrzeń. Jest autorem wielu albumów i publikacji, np. „This is the American Earth” („Oto amerykańska ziemia”).

Adams Marcus (1876-1959) – znakomity angielski fotograf dzieci. Fotografował aparatem wmontowanym w półkę z lalkami w atelier urządzonym jako pokój zabaw dla dzieci. W czasie swej przygody z fotografią nie wykonał ani jednego zdjęcia osoby mającej powyżej 17 lat.

Adamson Robert (1821-1848 ) – chemik angielski, współpracownik malarza i fotografa z Edynburga D. O. Hilla; zajmował się całym procesem fotochemicznym: przygotowaniem materiałów światłoczułych, wywoływaniem i kopiowaniem, natomiast Hill komponował jedynie obraz przez odpowiednie upozowanie i oświetlenie modela. Wraz z Hillem wykonał wspólnie ponad tysiąc zdjęć, głównie portretów, które są najcenniejszymi zabytkami fotograficznym w dziedzinie portretu psychologicznego.

Adapter – 1) w fotografii urządzenie umożliwiające dostosowanie do siebie odpowiednich elementów, np. obiektywów wymiennych do aparatów fotograficznych, do których nie są one dostosowane do bezpośredniego zamocowania; ponadto nazwa złącza mikroskopowego umożliwiającego zamocowanie aparatu fotograficznego na mikroskopie; 2) kasety na błonę zwojową przeznaczone do aparatów dostosowanych do błon płaskich (ciętych) i płyt szklanych.

Addytywne kolory podstawowe – czerwony, zielony i niebieski (RGB – Red Green Blue, czyli kolory wykorzystywane do tworzenia wszystkich innych barw w oświetleniu bezpośrednim lub odbitym (np. na ekranie komputera)

Addytywna metoda – jeden z dwóch sposobów (obok metody subtraktywnej) mieszania barw, prowadzący do spowodowania wrażenia danej barwy przez dodawanie dwóch lub więcej strumieni światła o różnych barwach, stosowany w fotografii barwnej w celu otrzymania odpowiednich kolorów na pozytywie w procesie powiększania negatywów barwnych. W addytywnej metodzie trzy podstawowe barwy to: czerwona, zielona, niebieska; odpowiednie ich mieszanie umożliwia uzyskanie wszystkich żądanych barw. Addytywna korekcja barw wykorzystywana jest przede wszystkim w zautomatyzowanych aparatach powiększania przy procesie fotograficznym (w minilabach).

AE – (ang. Automatic Exposure) automatyczna regulacja parametrów (przesłony i/lub czasu otwarcia migawki.

Aerator retuszerski – mały, ręczny aparat do prószenia farny pod ciśnieniem powietrza lub innego gazu; składa się z wydłużonej rurki stanowiącej równocześnie uchwyt dla palców, dyszy z iglicą, umożliwiającej otwieranie i zamykanie przepływu farby oraz ze zbiorniczka farby. Stopień rozdrobnienia cząsteczek farby przy prószeniu zależy od wielkości cząstek barwnika, wielkości ciśnienia powietrza oraz od średnicy otworu dyszy. Prószenie za pomocą aerografu może być powierzchniowe lub liniowe; przeprowadza się je przy użyciu odpowiednich szablonów o konturach dopasowanych do kształtu retuszowanych powierzchni.

Agfa – skrót nazwy: Aktiengeselschaft für Anilinfabrikation), niemiecka wytwórnia chemiczna założona w 1873 roku w Wolfen, produkująca początkowo barwniki i sztuczny jedwab, później materiały światłoczułe i chemikalia fotograficzne, wreszcie również sprzęt fotograficzny.

Agfacolor – nazwa handlowa fotochemicznych materiałów barwnych produkcji firmy Agfa.

Agfachrom – nazwa firmowo-handlowa materiałów barwnych odwracalnych (diapozytywów) produkowanych przez firmę Agfa.

Akt – w sztuce (malarstwie, grafice, rzeźbie, fotografii) przetworzony środkami artystycznymi obraz nagiego ciała człowieka lub jego fragment; w fotografii uprawiany od czasu dagerotypii. Podlegał szczególnie mocno wpływom konwencji malarskich. W połowie XX wieku wykształciły się dwa główne kierunki aktu fotograficznego: kierunek pierwszy preferował estetyczne i przyjemne dla oka ukazanie piękna ciała; model pozostaje sobą, zdjęcie jego jest obrazem fizycznym, odzwierciedlającym jego kształt, w kierunku drugim – ciało modela lub jego fragment traktowane są jako twórczy pretekst do zakomponowania z linii brył i światłocieni, uzyskiwanych przez odpowiednie oświetlenie, obrazu, często zdeformowanego oświetleniem lub przerysowaniem perspektywicznym (lub jednym i drugim); w tym przypadku akt jest w małym stopniu lub wcale nie jest fizyczną podobizną modela.

Aktyniczne światło – promieniowanie świetlne o takim zakresie długości fali (barwie), na jaki uczulony jest warstwa światłoczuła materiału fotograficznego, w odniesieniu do której mówimy o aktyniczności światła.

Albada celownik – ulepszony celownik Newtona, tak zwany sportowy; składa się z przedniej rozpraszającej soczewki płasko-wklęsłej i okularu w postaci płytki z małym otworem. Wklęsła powierzchnia soczewki napylona jest półprzezroczystą warstwą metalową i stanowi zwierciadło sferyczne. Na wewnętrznej powierzchni płytki umieszczona jest jasna ramka. Podczas celowania widzi się większe pole, niż zostanie objęte polem widzenia obiektywu, dzięki czemu podczas fotografowania można się orientować, co się dzieje poza ramką celownika. Przedmiot widoczny w ceowniku jest jako lekko przyćmiony, a ramka odbita w lustrze widoczna jest ostro.

Alberta zjawisko – zjawisko odwrócenia obrazu negatywowego na pozytywowy na materiale światłoczułym naświetlonym, wypłukanym i ponownie naświetlonym światłem rozproszonym i ponownie wywołanym. Zjawisko to powstaje na wskutek odczulającego działania nieusuniętych centrów czułości na ponownie naświetlone.

Albumin – rodzaj dawnego materiału pozytywowego stosowanego już od 1850 roku; papier powlekano białkiem i chlorkiem sodowym, uczulano azotanem srebrowym i kopiowano negatyw przez styk w świetle słonecznym. Obraz o nieprzyjemnym, rdzawym zabarwieniu tonowano w solach złota lub platyny, dzięki czemu niekorzystne zabarwienie zmieniało się na brązowosepiowe lub czarnobrunatne. Obraz utrwalano w tiosiarczanie sodowym.

Aldehyd mrówkowy (HCHO) – bezbarwny gaz o ostrym zapachu, zwany też formaldehydem. Roztworem tego aldehydu jest formalina (trucizna), używana w fotografii do garbowania warstw żelatynowych.

Alkalia – zasady, w fotografii stosowane jako przyśpieszające składniki wywoływacza oraz umożliwiające wywołanie, gdy wymaga tego zastosowany w składzie wywoływacza czynnik (substancja) wywołująca. Fotograficzne substancje alkalizujące dzielą się na dwie grupy: substancje przyśpieszające przebieg wywoływania oraz substancje alkalizujące, dodawane do wywoływacza w celu zwiększenia jego zasadowości (pH). Najczęściej używa się wodorotlenków i węglanów (sodowych lub potasowych), boraksu, fosforanu trójsodowego, metaboranu sodowego. Bez substancji alkalicznych mogą pracować jedynie wywoływacze metolowe i amidolowe.

Altana – rodzaj dawniejszego atelier, bez oświetlenia sztucznego. Altana miała zazwyczaj oszklony sufit i jedną ze ścian, zasłanianą kotarami, których przesuwanie pozwalało na regulowanie oświetlenia. Altany budowano zazwyczaj jako przybudówki, jako wolno stojące lub na poddaszach. Wobec rozwoju oświetlenia elektrycznego altan z oświetleniem dziennym od dawna już się nie stosuje.

Alticolor – dawny materiał barwny ziarnisto-rastrowy o czułości 12 DIN do zdjęć dziennych. Produkowany był do 1955 roku w postaci błon zwojowych przez firmę francuską Societé Lumiére.

Ałuny – siarczany niektórych metali, ciała krystaliczne rozpuszczalne w wodzie. Do celów fotograficznych stosowane w celu garbowania emulsji żelatynowych (np. do utrwalacza) stosowane są: ałun chromowo-potasowy KCr(SO4)2ˇ12H2O w postaci ciemnofioletowych kryształków oraz ałun glinowo-potasowy KAL(SO4)2ˇ12H2O w postaci bezbarwnych kryształków o słabej rozpuszczalności w zimniej wodzie, a dobrej – w ciepłej.

Amatcolor – jedna z dawniejszych metod otrzymywania fotograficznych obrazów barwnych. Do zdjęć używało się tripaku o czułości około 12 DIN. Trzy wyciągi barwne dzieliło się i kopiowało na płytę lustrzaną i wywoływało gorącą wodą, dzięki czemu powstał relief. Następnie relief ten barwiło się i przenosiło na papier pokryty żelatyną.

Ambrotypia – jedna z dawniejszych, stosowanych od 1852 roku, pozytywowych technik fotograficznych, pozwalająca uzyskać jeden unikalny obraz. Jasny wyciąg srebrowy cienko wywołanej mokrej płyty kolodionowej oglądany w świetle odbitym sprawia wrażenie pozytywu. Jasny obraz srebrowy na negatywie szklanym podkładany był z przeciwnej strony warstwą czarnej farby lub tkaniny. Obrazy tego rodzaju były często kolorowane.

Amidol – 2,4-dwuaminofenol w postaci białych lub szarych kryształków dobrze rozpuszczalnych w wodzie, redukujący składnik wywoływaczy odkryty przez F. Haufa i wprowadzony do praktyki przez M. Andersena w 1891 roku; w handlu znajduje się pod postacią dwuchlorowodorku. Działa energicznie nawet w roztworach mało alkalicznych, używany jest do wywoływania papierów bromowo-srebrowych (daje głęboką czerń obrazu) oraz jako pierwszy wywoływacz odwracalnych materiałów barwnych ze względu na swą bezzasadowość oraz niewiązanie się z komponentami barwnika.

Aminofenol – jedna w substancji wywołujących; ma postać brunatnych kryształków, po raz pierwszy do wywoływania został zastosowany przez M. Andersena w 1891 roku. Rozcieńczając roztwór w różnym stopniu (od 1:10 do 1:200) reguluje się kontrastowość i szybkość pracy wywoływacza: im bardziej jest on rozcieńczony, tym pracuje dłużej, mniej kontrastowo i bardziej drobnoziarniście oraz wyrównawczo.

Amira – jedna z dawniejszych metod otrzymywania barwnych obrazów fotograficznych, podobna do duxochromii. Trzy wyciągi barw kopiuje się przez położenie na trzech cienkich błonach bromosrebrowych, które zawierają trzy barwniki. Po wywołaniu i utrwaleniu wszystkie trzy błony nakleja się na siebie.

Anaglif – obraz przestrzenny (stereoskopowy), powstały podczas oglądania dwóch przesuniętych względem siebie obrazów o różnych barwach. Efekt stereoskopowy powstaje przy oglądaniu tych obrazów przez filtry (zazwyczaj jeden czerwony, drugi niebieski) w postaci okularów. Dzięki tym filtrom każde oko widzi tylko jeden obraz, ten, którego barwa przepuszczona jest przez dany filtr: np. przez niebieski widoczny jest tylko obraz wydrukowany farbą niebieską, przez czerwony – obraz wydrukowany farbą czerwoną, itp.

Analizator barw – urządzenie elektroniczne do automatycznego określania filtracji podczas wykonywania powiększeń barwnych, w procesie barwnym negatywowo-pozytywowym.

Anastygmat – układ obiektywowy eliminujący astygmatyzm oraz inne wady optyczne, dzięki zastosowaniu soczewek o określonych kształtach oraz z różnych rodzajów szkła optycznego. Pierwszy anastygmat Protar obliczony w 1889 roku przez P. Rudolpha zbudowano w zakładach Zeissa w 1890 roku.

Anastygmat niesymetryczny – obiektyw o korekcji anastygmatycznej o niejednakowych członach, niesymetrycznych względem przesłony wbudowanej między człony.

Anastygmat symetryczny – obiektyw o korekcji anastygmatycznej, składający się z dwóch jednakowych, symetrycznie względem przysłony ustawionych członów, zwany również anastygmatem podwójnym. Odznacza się dobrą rozdzielczością i możliwością osiągania dużego kąta obrazu, jednak przy niezbyt dużym otworze względnym.

Anderau’a metoda – jedna z chemicznych metod otrzymywania efektu tonorozdzielczego. Na wysokoczułej błonie wykonuje się duplikat negatywu wyjściowego, który (duplikat) bieli się żelazocyjanku potasowym do chwili pozostania jedynie świateł. Po dokładnym wypłukaniu duplikat ten wywołuje się powierzchniowo w wywoływaczu pirokatechinowym otrzymując bardzo płytkie zaczernienie cieni i nienaruszone światła, pochodzące z pierwotnego wywołania. Negatyw ten kopiuje się bardzo kontrastowo, otrzymując obraz z efektem tonorozdzielczym.

Andersen Momme (1857-1951) – niemiecki fototechnik, dyrektor techniczny firmy Agfa. W 1888 roku wprowadził do praktyki fotograficznej parafenylenodwuaminę, w 1891 roku ortofenylonodwuaminę i Rodinal, a w 1893 roku wprowadził do produkcji w firmie Agfa suche płyty o emulsji żelatynowej.

Angerer Ludwig (1827-1879) – fotograf wiedeński; wniósł duży wkład w rozwój fotografii artystycznej, zwłaszcza portretowej (m. in. „carte de visite”). Jego wiedeńska pracownia była szkołą fotografii dla wielu wybitnych europejskich fotografów. U niego uczył się fotografii jeden z polskich pionierów tej sztuki – M. Dutkiewicz.

Anschütz Ottomar (1846-1907) – fotograf działający w Lesznie Wielkopolskim i Poznaniu. W 1888 roku opatentował wynalazek migawki szczelinowej o bardzo szybkich czasach otwarcia migawki do 1/1000 sekundy.

Antihalo – warstwa przeciwodblaskowa, którą pokryte są negatywowe i diapozytywowe materiały światłoczułe na podłożu przezroczystym. Znajduje się ona na przeciwnej powierzchni podłoża niż emulsja.

Antyaliasing – wygładzanie krawędzi edytowanego obrazu, na przykład „schodków” na ukośnych lub ogrągłych liniach.

Antyzadymiacz – substancja przeciwzadymiająca stosowana w wywoływaczach, w celu pozbycia się efektu wywoływania nienaświetlonych halogenków srebra.

Aparat fotograficzny – urządzenie mechaniczno-optyczne, umożliwiające otrzymywanie obrazów na materiale światłoczułym, na który rzutowany jest obraz przez obiektyw. Zasadnicze części aparatu fotograficznego to światłoszczelna obudowa (pudło) oraz obiektyw i migawka. Pozostałe elementy: celownik, matówka, mechanizm transportu błony, licznik zdjęć, itp. nie mają już tak zasadniczego znaczenia; ich zadaniem jest rozszerzenie możliwości aparatu, ułatwienie jego obsługi lub przystosowanie go do określonych celów oraz ogólne udoskonalenie, zwiększenie precyzji i niezawodności działania. Istnieje wiele kryteriów podziału. Ze względu na format rozróżnia się aparaty wielkoformatowe od 9×12 cm do 24×30 cm, a nawet większe (np. reprodukcyjne kamery poligraficzne), średnioformatowe od 4,5×6 cm do 6×9 cm, małoobrazkowe 36×24 mm na błonę perforowaną oraz miniaturowe. Zgodnie z kryterium rodzaju przyrządów celowniczych rozróżniamy aparaty matówkowe, z celownikami optycznymi, z dalmierzami i lustrzanki z pryzmatem pentagonalnym lub bez niego, jednoobiektywowe lub dwuobiektywowe. Ponadto rozróżnia się jeszcze aparaty półautomatyczne, automatyczne oraz do fotografii natychmiastowej i cyfrowej. Osobną grupę stanowią kamery do celów naukowo-badawczych i technicznych: lotnicze, astronomiczne, ultraszybkie, rentgenowskie, do podczerwnieni, stereoskopowe, itp.

Aparat kompaktowy (popularnie „kompakt”) – aparat fotograficzny (klasyczny małoobrazkowy lub cyfrowy), charakteryzujący się uproszczoną. Najczęściej kompakty posiadają wbudowany na stałe obiektyw oraz wizjer optyczny. Są przeznaczone głównie dla amatorów, na co wskazuje między innymi duży stopień automatyzacji podstawowych funkcji.

Aparat panoramiczny – aparat z obiektywem skanującym, który przy wykonaniu zdjęcia obraca się względem swego tylnego punktu węzłowego, dając wydłużony obraz na zakrzywionej cylindrycznie powierzchni błony.

Aparat półklatkowy – format wykonywanych przez ten aparat zdjęć obejmuje połowę standardowego formatu małoobrazkowego na błonie 35mm, co pozwala wykonać 72 zdjęcia na normalnym ładunku błony.

Aparat średnioformatowy (aparat na błonę zwojową) – aparat na format błony większy niż 35mm, ale mniejszy niż w aparatach wielkoformatowych. Najczęściej w aparatach tych używane są błony zwojowe 6cm, na formaty zdjęć 6×4,5 cm, 6×6 cm, 6×7 cm, i6x9 cm.

Aparat wielkoformatowy – aparat na pojedyncze arkusze błony formatu 10×12,7 cm lub większe, z płytą czołową obiektywu, zamocowaną za pomocą elastycznego, rozciągliwego miecha i ze szklaną matówką umieszczoną w płaszczyźnie obrazowej do nastawiania motywu i ostrości obrazu.

Aparat reprodukcyjny – 1) zazwyczaj specjalny, wielkoformatowy aparat fotograficzny, np. służący do wykonywania na błonach diapozytywowych reprodukcji ilustracji do celów poligraficznych (reprodukcji kreskowych – czarno-białych i siatkowych – półtonowych). Są to miechowe urządzenia stacjonarne (nieprzenośne) o konstrukcji pionowej lub poziomej (oś optyczna aparatu przebiega w pionie lub poziomie); 2) urządzenie do reprodukcji oryginałów (ilustracji, kart książek lub czasopism) o zautomatyzowanym procesie fotografowania i chemicznej obróbki; znajduje się w wyposażeniu wielkich bibliotek oraz instytucji zajmujących się informacją naukową.

Apertura obiektywu – otwór względny obiektywu, przez który wpada światło na film lub czujnik. Rozmiar tego otworu wyrażany jest w wartości przesłony, liczony jest „odwrotnie”, tzn. im wartość przesłony większa, tym otwór mniejszy. Standard w aparatach tradycyjnych wynosi 2,8-16 (2,00-22), w cyfrówkach z reguły mieści się między 2,8 a 8.

Aplanat – układ obiektywowy złożony z dwu symetrycznych achromatów. Jego twórcą jest A. Steinheil (1866 rok). Układ ten eliminuje większość błędów odwzorowania przez pojedynczą soczewkę z wyjątkiem astygmatyzmu i komy, był to najdoskonalszy obiektyw fotograficzny do czasu wynalezienia anastygmatu.

Apochromat – układ obiektywowy eliminujący aberrację chromatyczną drugiego rzędu. Zbudowany jest z soczewek wykonanych z różnych gatunków szkła optycznego (z kronu i flintu) o różnych współczynnikach załamania, jak również z kryształów fluorytu. Stosowany w układach, od których wymagana jest wysoka korekcja aberracji barwnych w trzech barwach podstawowych. Rozróżnia się apochromaty astronomiczne, mikroskopowe, reprodukcyjne.

Apostilb – wtórna jednostka luminacji (skrót asb), stosowana w fotometrii świetlnej. Luminację 1 apostilbu ma biała rozpraszająca powierzchnia, której oświetlenie jest równe 1 luksowi, np. w normalnych warunkach luminacja powierzchni przy czytaniu wynosi około 50 apostilbów. Apostilb obecnie, zgodnie z legalnym, międzynarodowym układem SI, zastąpiony został kilokandelą na metr kwadratowy (kcd/m2).

Aranżacja – zespół przedsięwzięć poprzedzających wykonanie zdjęć fotograficznych według z góry powziętego i przemyślanego zamiaru twórczego; obejmuje ona zorganizowanie przestrzeni. Która ma być objęta kontem widzenia obiektywu, dobranie odpowiedniego oświetlenia, ucharakteryzowanie modela, odpowiednie usytuowanie go w przestrzeni zdjęciowej, zorganizowanie zamierzonej sytuacji itp. Przy stosowaniu aranżacji wykonuje się z reguły całą serię zdjęć wprowadzając określone zmiany w zaaranżowanej scenerii. Aranżację stosuje się głównie w warunkach atelierowych, niekiedy również na wolnym powietrzu.

Archer Frederick Scott (1813-1857) – angielski współwynalazca, wraz z francuskim malarzem G. Le Gray’em, mokrej metody kolodniowej ogłoszonej w 1851 roku; opracował również sposób odciągania i przenoszenia na inne podłoże emulsji kolodionowej, nazwany od jego nazwiska archerotypią.

Archerotypia – metoda odciągania i przenoszenia na inne podłoże emulsji kolodionowej, opracowana przez F. S. Archera.

Architektura – w rozumieniu fotograficznym jedna z głównych dziedzin zainteresowania fotografii artystycznej i dokumentalnej; budynki, zewnętrzny ich wystrój, wnętrza, zabudowa ulic miejskich, budownictwo przemysłowe i wiejskie stanowią częste tworzywo dla transpozycji fotograficznych. Istotne problemy występujące przy fotografowaniu architektury to właściwe oddanie ich perspektywy (najczęściej w perspektywie dwuzbieżnej), zachowanie prostopadłości osi fotografowania (obiektywu) w stosunku do pionu, pozwalająca uniknąć efektu tzw. „walących się ścian”, zachowanie równoległości pionowej ramki kadru w stosunku do pionowych akcentów architektonicznych, jeżeli w zamierzeniu twórczym nie chodzi na celowo o zdynamizowanie np. nowoczesnej budowli przez zakomponowanie jej po przekątnej obrazu lub o zamierzone przerysowania perspektywiczne uzyskiwane szczególnie wyraziście przy zastosowaniu obiektywu szerokokątnego. Obiektyw taki stosowany bywa też wówczas, gdy ze względu na ograniczone przedpole obiektyw standardowy nie pozwala objąć swym polem widzenia całości budowli. Ważnym problemem jest również właściwe oddanie walorowe i fakturalne ścian i płaskorzeźb, co najskuteczniej zapewnia wykorzystanie oświetlenia skośnego, padającego pod bardzo małym kątem w stosunku do fotografowanych powierzchni.

Argentotypia – dawna metoda kopiowania fotograficznego wynaleziona w 1842 roku przez J. F. Herschela, stosowana na papierach z warstwą światłoczułą zawierającą obok soli srebrowych również sole żelazowe; obrazy wykonywane tą metodą odznaczały się dużą dokładnością (oddaniem szczegółów).

Aristo – aristotypowe papiery fotograficzne z emulsją chlorowosrebrowo-żelatynową, na których obraz powstawał jedynie wskutek działania światła, bez wywoływania. Po naświetleniu utrwalano je, płukano i tonowano w celu zmiany barwy obrazu. Ze względu na małą światłoczułość i konieczność intensywnego naświetlania, wystarczającego do powstania obrazu, używane były jedynie do kopiowania stykowego. Nazywano je papierami dziennymi, a ich wynalazcą był W. Abney (w 1882 roku).

Artefakt – niezamierzony, niechciany element obrazu powstały na skutek błędu aparatu lub oprogramowania. Najczęstszą przyczyną powstawania artefaktów jest zabrudzona optyka lub matryca światłoczuła.

ASA – symbol literowy amerykańskich jednostek światłoczułości materiałów fotograficznych; skrót – American Standard Association. W systemie ASA podwojeniu liczby odpowiada dwukrotny wzrost światłoczułości.

ASB – skrót niemiecki Automatische Spring Blende określający automatyczną przysłonę zaskokową, tj. samoczynnie przymykającą się do ustawionej uprzednio wielkości otworu w chwili naciśnięcia spustu migawki.

Assemblage – w dosłowny znaczeniu spajanie, łączenie, mieszanie, pojęcie stosowane w znaczeniu czynności składania różnych elementów w całość; do sztuki nazwę tę wprowadzono około 1960 roku jako termin określający dzieło sztuki powstałe wskutek połączenia w trójwymiarową całość wielu odrębnych, najczęściej gotowych już, i adaptowanych z innych układów funkcjonalnych, elementów. Ten typ działania artystycznego wywodzi się z collage’u i poszukiwań dadaistów. W artystycznej działalności fotograficznej przejawiało się w ostatnich latach głównie w formach wystawiennictwa rozbudowanego przestrzennego, w który, poszczególne zdjęcia nie są dziełami samymi w sobie, lecz porozlepiane lub pozawieszane na różnych formach przestrzennych (słupach, skrzyniach, krzesłach, itp.) stanowić mają jedno dzieło fotograficzne. Dalszym etapem tak pomyślanego działania artystycznego jest happening.

Astrograf – rodzaj teleskopu służącego do fotograficznych obserwacji nieba, polegających na fotografowaniu wycinków nieba; składa się z kamer fotograficznych, którą jest refraktor o obiektywie z trzech lub czterech soczewek, o ogniskowej do 10 metrów, lunety wizualnej pełniącej rolę celownika i mechanizmu zegarowego prowadzącego całe urządzenie w ślad za ruchem dobowym nieba. Obecnie astrografy zostały wyparte przez teleskopy.

Astygmatyzm – jedna z wad optycznych pojedynczych soczewek oraz prostych ich układów, polegająca na tym , że promienie światła wychodzące z jednego punktu i padające skośne do osi optycznej soczewki, po przejściu przez układ optyczny, nie przecinają się w jednym punkcie, lecz wzdłuż dwu prostopadłych do siebie odcinków, położonych w pewnej odległości od siebie. Astygmatyzm powoduje nieostrość oraz zniekształca obraz. Można go w pewnym stopniu zlikwidować stosując mały otwór przysłony lub w dużym stopniu – przez zastosowanie odpowiednich układów optycznych zwanych anastygmatami.

Atelier – pomieszczenie przeznaczone do wykonywania zdjęć, przeważnie w świetle sztucznym. Najprostsze atelier portretowe znajduje się w każdym zakładzie fotograficznym. Budowane są jednak atelier o dużej kubaturze, wyposażone w specjalną instalację oświetleniową: reflektory, strumienice, parasole, ekrany (tła), projektory zwykłe oraz do projekcji wstecznej, lampy ogólnego oświetlenia, podnośniki i platformy dla aparatu fotograficznego, itp. W takim atelier mogą być wykonywane zdjęcia mody, całych grup modelek, portrety, zdjęcia reklamowe przedmiotów, zdjęcia makrofotograficzne, dla których urządzone są odrębne małe atelier. Do czasu szerokiego rozpowszechnienia oświetlenia elektrycznego jako atelier służyły tak zwane altany.

Atget Eugéne (1856-1927) – jeden z wybitniejszych fotografów francuskich, w młodości marynarz, aktor, potem malarz. Zaczął fotografować w 1899 roku. Traktując materiał fotograficzny jako dokumentację do obrazów, malowanych na podstawie zdjęć. Z jego zdjęć korzystali m. in. Braque i Utrillo. Fotografował ulice Paryża, ich życie, kataryniarzy, pieśniarzy, dziewczyny uliczne. Zawarł w swych zdjęciach klimat tego miasta. Zmarł w zapomnieniu i nędzy.

Atomal – 1) N-beta hydroksyetylo-o-aminofenol, wprowadzony w 1930 roku przez Reddeleina i Muuml;ller składnik czynny wywoływaczy drobnoziarnistych; 2) nazwa wywoływacza drobnoziarnistego zawierającego ten sam składnik, produkowanego przez firmę Agfa.

Auramina – rozpuszczalny w wodzie żółty barwnik, stosowany do barwienia przezroczy i filmów.

Auto – określenie używane na oznaczenie aparatów fotograficznych z automatyczną, sterowaną fotooporem przysłoną lub migawką; określenie to widnieje zwykle obok nazwy aparatu. W odniesieniu do obiektywów auto oznacza przysłonę samoczynnie zmniejszającą się w chwili zdjęcia do nastawionej uprzednio wartości.

Autochrome – dawna metoda fotografii barwnej zastosowana przez Francuza Ducos de Haurona; była to addytywna metoda rastrowa.

Autochromowe płyty – rastrowe barwne płyty fotograficzne wyrabiane od 1907 roku przez braci Lumiére, oparte na addytywnym mieszaniu barw. Pod emulsją zawierały one raster z mikroskopijnych ziaren skrobi zabarwionych na niebiesko, zielono i czerwono, wolne miejsca między tymi ziarnami były wypełnioną sadzą. Płytę naświetlano przez podłoże (szkło) i poprzez raster, a wywoływano w sposób odwracalny. Przy oglądaniu przezrocza mikroskopijne ziarenka skrobi, niewidoczne gołym okiem, dawały sumaryczny obraz o pełnej gamie barw.

Automatyczne nastawienie ostrości – samoczynne ustawianie się obiektywu (po wycelowaniu aparatu na fotografowany przedmiot), zapewniające otrzymanie ostrego obrazu. Dotąd stosowano głównie trzy systemy samoczynnej regulacji ostrości. Pierwszy z nich polega na pomiarze odległości za pomocą radiolokatora (dalmierza radiolokacyjnego); wysyłane impulsy po odbiciu od obiektów znajdujących się przed aparatem odbierane są przez specjalną „antenę” i po wzmocnieniu sterują mechanizmem nastawiania ostrości, zgodnie ze zmierzoną odległością. Drugi system oparty jest na zasadzie, że maksymalnemu kontrastowi odpowiada maksymalna ostrość, tak więc mechanizm nastawiania ostrości kierowany jest przez układ pomiaru kontrastu na matówce aparatu. Opracowano też system nastawiania ostrości według pomiaru odległości, dokonanego przez wysłane, odbite i odebrane promienie podczerwone oraz inne systemy np. oparte na geometrycznym położeniu obrazu (specjalny pryzmat umieszczony w płaszczyźnie ogniskowej obiektywu, nie powoduje przesunięcia obrazu, jeśli natomiast pryzmat ten znajdzie się poza płaszczyzną ogniskową, obraz zmienia swoje położenie).

Autofocus (AF) – automatyczne ustawianie ostrości. Przeważnie wykonywane jest w oparciu o detekcję kontrastu – w przypadku obiektów niekontrastowych może wystąpić problem z ustawieniem ostrości

Automatyczna ekspozycja (P) – tryb pracy aparatu, w którym elektronika autmatycznie ustawia wartość przesłony i czas otwarcia migawki.

Automatyczny aparat fotograficzny – aparat, w którym ustalenie ekspozycji (współzależności migawki i przesłony), nastawianie odległości (ostrości) i przesuw błony dokonywane są samoczynnie przez odpowiednie układy elektroniczne oraz silniczki zasilane z bateryjki. Do fotografującego należy jedynie nastawianie wskaźnika czułości błony (chociaż i bardzo często ustawiane jest również przez aparat – czytane z kodu DX), skierowanie celownika (obiektywu) na wybrany punkt i naciśnięcie spustu migawki.

Automatyczny licznik zdjęć – urządzenie mechaniczne w aparacie fotograficznym przesuwające liczby lub działki licznika samoczynnie podczas dokonywania przesuwu błony.

Automatyczna migawka – 1) dawniej pod pojęciem tym rozumiano migawkę nie wymagającą oddzielnego napinania; napinanie następuje równocześnie z przesuwem błony; 2) obecnie migawka o płynnej zmianie czasu naświetlania, sterowana przez fotoopór, przy założonej przysłonie i światłoczułości błony.

Automatyczna przysłona – 1) przysłona samoczynnie przymykająca się do wybranego uprzednio (ustawionego na skali przysłon) otworu po naciśnięciu spustu migawki i również samoczynnie otwierająca się, np. po przesunięciu błony (napięciu migawki), podczas celowania zawsze otwarta do całkowitego otworu; 2) przysłona sterowana przez fotoopór, ustawiająca się samoczynnie do wymaganego otworu przy założonym nastawieniu czasu migawki i wskaźnika światłoczułości błony.

Automatyzacja aparatu fotograficznego – dążenie konstrukcyjne do wyposażenia aparatu fotograficznego w urządzenia działające samoczynnie, a przez to upraszczające jego obsługę, zwalniające fotografującego od wykonywania wielu czynności i zapobiegające pomyłkom.

Autopak – termin używany na oznaczenie aparatów fotograficznych dostosowanych do szybkiego ładowania kasetowego; wymiana błony następuje przez łatwą i szybką wymianę kasety z materiałem fotograficznym.

Autoradiografia – metoda radiograficzna polegająca na badaniu rozmieszczenia substancji promieniotwórczych i natężenia ich promieniowania na podstawie zaczernienia materiału światłoczułego pod wpływem promieniowania własnego badanego przedmiotu (tzw. autoradiogram). Naświetlanie emulsji dokonywane jest przez styk materiału, specjalnie uczulone na dany zakres promieniowania, z płaską powierzchnią badanej próbki, bez pośrednictwa jakichkolwiek urządzeń optycznych. Autoradiogramy mogą ujawniać między innymi lokalizację i wędrówki pierwiastków w związku chemicznym lub w organizmie żywym, reakcje histo- i cytochemiczne, drogi atomów, elektronów, powstawanie i rozpad mezonów.

Autotypia – stosowana w poligrafii fotochemiczna technika przygotowania formy drukowej dla ilustracji barwnych i półtonowych odbijanych metodą typograficzną, tj. druku wypukłego.

Azotany – pochodne nieorganiczne (sole) lub organiczne (estry) kwasu azotowego. Są one na ogół bezbarwne, łatwo rozpuszczają się w wodzie, sole mają postać krystaliczną; w fotografii znajdują zastosowanie: azotan ołowiu Pb(NO3)2 – do barwienia, azotan srebra AgNO3 – do produkcji emulsji fotograficznych, jako podstawowy ich składnik, wchodzi też w skład niektórych wzmacniaczy, należy go przechowywać w ciemnych naczyniach, w zetknięciu ze skórą powoduje tworzenie się czarnych plam, oraz azotan urynalu UO2(NO3)*6H2O – występujący w postaci zielonych kryształków, znajdujący zastosowanie jako składnik wzmacniacza do negatywów oraz do barwienia negatywów oraz do barwienia odbitek srebrowych na kolor pomarańczowobrunatny. To bardzo silna trucizna!

B – symbol literowy używany na oznaczenie dowolnie długiego czasu otwarcia migawki ; nastawienie na znak BULB powoduje otwarcie migawki trwające od naciśnięcia spustu do jego zwolnienia.

Bad pixels – wady matrycy CCD aparatu. Martwe pixele (dead pixels) – to piksele, które nie reagują na światło, a więc uniemożliwiając interpolowanie rzeczywistej wartości koloru, tego i sąsiednich pikseli. Efektem jest biała plama z wyraźną, jasną obwódką na zdjęciu. Martwe pixele najłatwiej wykryć na ciemnych zdjęciach. Na wykonanym w nocy zdjęciu, lub zdjęciu zrobionym z zasłoniętym obiektywem, łatwo zauważyć POJEDYNCZĄ jasną plamę z zazwyczaj czerwoną obwódką. Ważne jest by zdjęcie wykonane było ze stosunkowo krótkim czasem migawki.Gorące pixele (hot pixels) natomiast są to te pixele, które przy długich czasach naświetlania dają wyraźnie odmienną wartość pomiaru ilości padającego na nie światła niż reszta CCD. Są nie do zauważenia przy zdjęciach wykonywanych przy krótkich czasach migawki – do kilku sekund. Ujawniają się dopiero przy długich ekspozycjach oraz ustawionych wysokich czułościach. Towarzyszy im zazwyczaj szum elektroniczny. Wiele aparatów posiada funkcję redukująca efekt „hot pixels” – tzw. mapowanie pixeli. O ile „hot pixels” są raczej normalną przypadłością CCD i nie są dokuczliwe, o tyle martwe piksele stanowią podstawę do reklamacji sprzętu. Jest to wada matrycy CCD i powinna zostać usunięta po przez wymianę aparatu na nowy. Większość producentów honoruje taką usterkę i wymienia sprzęt.

Bagnetowy uchwyt – rodzaj mechanicznego połączenia części; w aparacie fotograficznym, zazwyczaj obiektywu, mieszka lub pierścienia pośredniego z aparatem. Nazwa pochodzi od zasady mechanicznego łączenia bagnetu z karabinem. Łączenie bagnetowe polega na złożeniu ze sobą dwu elementów o odpowiednich wykrojach lub zaczepach, które po przekręceniu obydwu elementów względem siebie o pewien kąt zakleszczają się zmocowując łączone elementy. Sposób ten jest znacznie szybszy niż łączenie przez wkręcanie (na gwint).

Balans bieli – patrz: poziom bieli.

Baltermane Dmitrij Nikołajewicz (urodzony w 1912) – jeden z najwybitniejszych fotografików radzieckich, przedstawiciel nowoczesnego fotoreportażu, urodził się w Warszawie; z wykształcenia matematyk. W okresie II wojny światowej fotoreporter wojenny i sprawozdawca „Izwiestii” i gazet dla armii. Jego zdjęcia wojenne zyskały wyjątkową sławę i wiele nagród na międzynarodowych konkursach i wystawach: w Hamburgu, Londynie, Rzymie, Belgradzie, Nowym Jorku, Budapeszcie, Pradze. Do najbardziej znanych jego reportaży należą między innym fotoreportaże wizyty L. Breżniewa w Stanach Zjednoczonych, Olimpiady w Monachium…

Barrisa metoda – ogłoszone w 1932 roku przez Barrisa metoda fotografii barwnej, dziś już nie stosowanej. W specjalny aparacie fotograficznym otrzymywano trzy wyciągi barwne. Kopie wykonywano z garbowanym reliefem i za ich pomocą przenoszono trzy komponenty barwników na papier zawierający substancje potrzebne do syntezy barwnika.

Barnack Oskar (1879-1936) – niemiecki konstruktor zakładów Leitz w Watzlar. W latach 1912 do 1914 zbudował pierwszy model aparatu małoobrazkowego na filmową taśmę perforowaną 35 mm, po udoskonaleniu aparat ten wszedł do przemysłowej produkcji w 1924 roku jako Leica, dając początek wielkiej rodzinie aparatów małoobrazkowych.

Barszczewski Leon (1894-1910) – polski podróżnik i fotograf, oficer armii carskiej w Odessie, za postępowe poglądy przeniesiony karnie w 1876 roku do Samarkandy. Organizator wyprawy w Tien-szan i Pimir. W 1985 roku na wystawie w Paryżu otrzymał złoty medal za zdjęcie gór, lodowców oraz Samarkandy.

Barwa – wrażenie wzrokowe wywołane przez światło (widzialną część promieniowania elektromagnetycznego). Światło białe składa się z mieszaniny barw odpowiadających różnym długościom fal świetlnych. Zwykle wyróżniamy w tym bezstopniowym ciągu następujące barwy: fioletową, indygo, błękitną, niebieską, niebieskozieloną, zieloną, zielonożółtą, żółtą, żółtopomarańczową, pomarańczową, pomarańczowoczerwoną, czerwoną.

Barwy dopełniające – barwy, które po uszeregowaniu ich na kole barw znajdują się naprzeciw siebie; po zmieszaniu addytywnym dają wrażenie bieli, po zmieszaniu subtraktywnym – czerni. Najważniejsze barwy zasadnicze i dopełniające: niebieska – żółta, zielona – purpurowa, czerwona – niebieskozielona.

Barwa prosta – barwa monochromatyczna, czysta barwa, której odpowiada promieniowanie o ściśle określonej długości fali, np. czerwona (700 nm), zielona (546,1 nm), fioletowa (435,8 nm), w odróżnieniu od barw stanowiących mieszaninę kilku innych.

Barwy podstawowe – barwy zasadnicze: niebieska, zielona i czerwona w addytywnym mieszaniu barw dającym w wyniku biel oraz żółta, purpurowa i niebieskozielona – w subtraktywnym mieszaniu barw dającym czerń. Mieszanie odpowiednich barw każdą z wymienionych metod pozwala uzyskać dowolne odcienie.

Barwoczułość – zdolność światłoczułych materiałów fotograficznych do prawidłowego, zbliżonego do wrażeń wzrokowych, reagowania na barwy; znajduje wyraz w odpowiednim zaczernieniu emulsji przez światła poszczególnych barw (w fotografii czarno-białej) lub w prawidłowym oddaniu barw naturalnych na barwnym materiale światłoczułym. Ze względu na barwoczułość materiały te dzielą się na: barwoślepe (najdawniej znane, czułe głównie na barwę fioletową i niebieską), ortochromatyczne (czułe dodatkowo na barwę żółtą i zieloną), panchromatyczne (czułe na wszystkie barwy z podkreśleniem czerwieni) i ortopanchromatyczne (czułe jak poprzednie z przytłumieniem nadmiernej czułości na czerwień). Rozszerzenie barwoczułości materiałów światłoczułych było możliwe wskutek zastosowania sensybilizacji optycznej. Rozszerzenie to szło w kierunku od fioletu i barwy niebieskiej do podczerwieni, czyli od fal krótkich do fal długich.

Barytowany papier – papier z domieszką siarczanu baru zwanego bielą barytową lub barytem (BaSO4); składnik ten pełni rolę obciążalnika. Barytowanie papieru polega na pokryciu siarczanem baru powierzchni kartonu, na którą ma być naniesiona warstwa światłoczuła. Barytowa warstwa ma izolować warstwę światłoczułą od włókien papieru, zapobiegać defektom emulsji, powstałym wskutek drobnych nieczystości podłoża, oraz zwiększyć klarowność „świateł” obrazu fotograficznego.

Bayard Hippolyte (1801-1887) – jeden ze współwynalazców fotografii. W maju 1839 roku uzyskał fotograficzny obraz pozytywowy na papierze jodosrebrowym.

Baza – podstawa geometryczna, np. linia, od której mierzy się pozostałe wielkości. W fotografii baza dalmierza – znana odległość pomiędzy okienkami dalmierza, stanowi podstawę trójkąta, którego wierzchołek leży w punkcie fotografowanego przedmiotu. W fotografii stereoskopowej – baza stereoskopowa – odległość między punktami, z których została wykonana para stereoskopowych zdjęć (np. odstęp między obiektywami aparatu stereoskopowego), również odstęp pomiędzy okularami aparatu do oglądania par zdjęć stereoskopowych. Decyduje o plastyczności widzenia; im większa, tym efekt plastyczności większy.

Becquerel Edmond (1820-1891) – fizyk francuski. W 1840 roku odkrył, że niedoświetlona płyta dagerotypowa może być wzmocniona przez naświetlenie jej światłem czerwonym (zjawisko Becquerela), w 1849 roku odkrył zjawisko fotoelektryczne, będące podstawą działania światłomierzy selenowych.

Belitzky’ego osłabiacz – jeden z osłabiaczy proporcjonalnych przygotowywany w postaci oddzielnych pięciu roztworów mieszanych przed użyciem w następującej kolejności: chlorek żelaza (25 g), cytrynian potasowy (75 g), kwas cytrynowy (20 g), siarczyn sodowy bezwodny (30 g), tiosiarczan sodowy krystaliczny (200 g) – woda do 1 litra.

Belcolor – metoda fotografii barwnej opracowana przez K. Blechera, wykorzystywana w technice reprodukcyjnej, głównie w poligrafii. Polega na użyciu barwnych folii pigmentowych uczulonych za pomocą dwuchromianu amonu, a po naświetleniu lampami łukowymi (rtęciowymi lub jodowymi), wywoływanych w wodzie aż do otrzymania reliefu. Dla obejrzenia pełnego efektu barwnego folie składa się razem zgrywając kontury obrazu za pomocą punktur.

Bell and Howell – amerykańska firma fotograficzna produkująca zarówno sprzęt fotograficzny, jak i materiały światłoczułe oraz sprzęt filmowy, związana kooperacją licencyjną z japońską firmą Canon. Obecnie firma już nie istnieje.

Benzenosulfinian sodowy – C6H5SO2Naˇ2H2O, białe lub jasnokremowe kryształy (lub proszek) dobrze rozpuszczalny w wodzie, stosowany jako składnik przeciwutleniający utrwalaczy garbujących używanych w fotografii barwnej oraz jako środek przecizadymieniowy w emulsjach światłoczułych.

Benzotriazol – C6H5N3, środek klarujący (przeciwzadymieniowy), składnik niektórych wywoływaczy czarno-białych.

Bernotar – filtr polaryzacyjny produkowany przez zakłady Zeissa.

Beyer Karol (1818-1877) – jeden z pionierów fotografii polskiej, znany numizmatyk. W roku 1844 zakłada w Warszawie zakład dagerotypowy, przekształcony później w fotograficzny w miarę rozwoju fotografii; w 1857 zakład został przeniesiony na Krakowskie Przedmieście. Pod koniec życia przestał zajmować się fotografią; jego zakład przeszedł na własność Kostki i Mulerta. Beyer i jego zakład wykonali wiele tysięcy zdjęć; do najcenniejszych zaliczają się widoki Warszawy z lat 1850-1864, portrety powstańców z 1863 roku, kopie sławnych obrazów, portrety znanych i sławnych ludzi, itp. Beyer sporządzał albumy fotograficzne, np. widoki Warszawy. W zakładzie swym wykształcił wielu przyszłych znanych fotografów polskich, np. K. Brandla.

Bezodblaskowość – cecha błon, obiektywów oraz wnętrza aparatów fotooptycznych , polegająca na maksymalnym ograniczeniu powstania odbić promieni światła od powierzchni podłoża błony (płyty), powierzchni soczewek lub od wewnętrznych powierzchni ścianek aparatu. W tym celu podłoża warstw światłoczułych (błony, płyty) pokrywa się warstwami przeciwodblaskowymi, które pochłaniają promienie światła dochodzące przez emulsję do podłoża, podobnie warstwami przeciwodblaskowymi pokrywa się powierzchnie soczewek i członów obiektywów; warstwy te, o współczynniku załamania światła pośrednim pomiędzy współczynnikiem powietrza i szkła optycznego, wygaszają odblaski na zasadzie interferencji światła. W celu uniknięcia odbić światła we wnętrzach aparatów fotooptycznych wewnętrzne ich ścianki pokrywa się czarną matową farbą lub też jednocześnie nadaje im się odpowiedni kształt – falisty, chropowaty.

Bezcieniowe fotografowanie – sposób oświetlenia fotografowanego obiektu, zapewniający uzyskanie zdjęć pozbawionych cieni własnych (rzucanych przez fotografowany obiekt) oraz cieni obcych (rzucane przez przedmioty obce). Jest sposobem stosowanym najczęściej w fotografii atelierowej, reklamowej i katalogowej, gdy chodzi o dokładne, dokumentalne ukazanie przedmiotu, zazwyczaj drobnego. Zdjęcia bezcieniowe uzyskuje się wskutek oświetlenia fotografowanego przedmiotu światłem doskonale rozproszonym. Światło takie uzyskuje się w tak zwanym tunelu świetlnym, tj. stożkowej lub kopulastej półprzezroczystej zasłony bez dna, z wycięciem jedynie na obiektyw aparatu. Światło skierowane z różnych stron na półprzezroczystą (matowe szkło, kalka techniczna, itp.) zasłonę zostaje idealnie rozproszone, a przedmiot zostaje równomiernie oświetlony ze wszystkich stron. Aby uniknąć cieni na podłożu, na którym ustawiony jest przedmiot, kładzie się go na szybce ułożonej na wspornikach, dzięki czemu cień zostaje przesunięty poza pole widzenia obiektywu. Zdjęcia bezcieniowe można też uzyskać fotografując jasne przedmioty na ciemnym, matowym tle, na którym cień staje się niewidoczny, jeśli zastosowany zostanie czas naświetlania odpowiedni dla jasnego przedmiotu (to zostanie niedoświetlone).

Bipack – dwie różnie uczulone na barwy błony fotograficzne złożone emulsjami do siebie, naświetlane przez podłoże jednej z nich. Błona znajdująca się w aparacie fotograficznym od strony obiektywu jest odpowiednio zabarwiona lub ma dodatkową warstwę filtracyjną, w celu zatrzymania promieni niebieskich. Wykonane na tym materiale wyciągi barwne używane były dawniej do sporządzania pozytywów dwubarwnych.

Bischof Werner (1916-1954) – wybitny fotoreporter pochodzenia szwajcarskiego, współpracownik wielu tygodników ilustrowanych: Epoca, Paris Match… Od 1949 roku członek znanej agencji – Magnum. Odbył podróże fotoreporterskie po niemal całej Europie, odwiedził między innymi również Polskę, zginął podczas wyprawy fotoreporterskiej w Andy Peruwiańskie w wypadku samochodowym.

Bitmapa – obraz, w którym każdy piksel reprezentowany jest jako komórka w układzie wierszy i kolumn.

Blokada migawki – mechaniczne zabezpieczenie przed kilkakrotnym naświetleniem tej samej klatki materiału światłoczułego w aparacie fotograficznym. Po naciśnięciu spustu migawki następuje jej zablokowanie i można ją ponownie wyzwolić po przesunięciu błony o kolejną klatkę, gdyż podczas przesuwania błony odpowiedni mechanizm odblokowuje przycisk migawki. System takiej blokady działa również blokująco na przesuw błony, tj. uniemożliwia pozostawienie nie naświetlonej klatki; aby przesunąć błonę o następną klatkę, należy przedtem wyzwolić migawkę. Niekiedy pod określeniem blokady migawki rozumiane jest zabezpieczenie (zazwyczaj obrotowo-zaciskowe) przycisku migawki przed mimowolnym, przypadkowym jego naciśnięciem.

Błona fotograficzna – jeden z podstawowych rodzajów światłoczułych zdjęciowych materiałów fotograficznych (błona właściwie służy jako podłoże dla emulsji światłoczułej), jest materiałem przezroczystym przewidzianym dla warstw negatywowych do kopiowania projekcyjnego lub stykowego i dla warstw diapozytywowych. Może występować w postaci arkuszowej, tzw. płaskiej (w formatach podobnych do formatów papierów) lub błon zwojowych, np. o szerokości 61,5 mm (określanej potocznie jako 6 cm), małoobrazkowej filmowej taśmy perforowanej o szerokości 35 mm, podobnej taśmy perforowanej lub nieperforowanej o szerokości 16 mm. Pierwsze błony były właściwie taśmami papierowymi odpowiednio spreparowanymi w celu nadania im większej przezroczystości. Od 1888 roku Eastman zastosował błony nitrocelulozowe pomysłu Goodwina, które przetrwały do lat pięćdziesiątych XX wieku. Ich niedogodnością była łatwopalność. Zastąpiły je powszechnie błony z trójoctanu celulozy.

Boraks – czteroboran sodowy Na2B4O7ˇ10H2O, ma postać białego proszku lub kryształków rozpuszczalnych w wodzie; stosowany jako składnik alkalizujący w wywoływaczach negatywowych (drobnoziarnistych).

Borowy (borny) kwas – H3BO3, biały proszek lub połyskliwe łuski, dobrze rozpuszczalne w ciepłej wodzie; bardzo słaby kwas, stosowany jako składnik niektórych wywoływaczy drobnoziarnistych, np. D-76d Kodaka, oraz garbujący utrwalacz. Używany jest najczęściej razem z boraksem.

Bracketing – wykonywanie kilku różnych fotografii z wprowadzoną dla każdej klatki kompensacją ustawień. Możliwy jest bracketing ekspozycji, nasycenia, kontrastu, balansu bieli. Najczęściej spotyka się korekcję ekspozycji – wprowadzenie korekcji o określoną wartość EV dla światłomierza wbudowanego w aparat. Korekcja taka jest stosowana w trudnych warunkach oświetleniowych np. zdjęcie postaci na tle śniegu – na przykład, po wprowadzeniu korekcji +1 EV , światłomierz w aparacie będzie ustawiał ekspozycję np. dwukrotnie zmniejszając otwór przesłonyj lub dwukrotnie wydłużając czas otwarcia migawki, tak aby zdjęcie było bardziej naświetlone niż przy normalnym pomiarze. Dobre aparaty wykonują bracketing automatycznie i wykonują trzy fotografie po jednym wciśnięciu spustu migawki.

Brady Mathew (1823-1896) – jeden z amerykańskich pionierów fotografii. W 1844 roku otwiera zakład w Nowym Jorku na Brodwayu, a w 1847 roku filię w Waszyngtonie. Wykształcił wielu znanych potem fotografów: T. O’Sullivana, J. i A. Gardnerów… Wykonał wiele portretów sławnych ludzi, między innymi prezydenta Lincolna. W okresie wojny secesyjnej (1863-1866) wraz z pracownikami swych zakładów towarzyszył wojskom stanów północnych i wykonywał wiele zdjęć wojennych, z których sporo zachowało się w zbiorach Kongresu Stanów Zjednoczonych.

Brandel Konrad (1838-1920) – jeden z pionierów polskiej fotografii, uczeń K. Bayera, fotograf, konstruktor i wynalazca. W 1865 roku wspólnie z bratem Władysławem oraz Marcinem Olszyńskim, znanym rysownikiem, otwiera zakład fotograficzny w Warszawie, przy Nowym Świecie, z którego pochodzi wiele widoków Warszawy, zdjęć reporterskich, portretów znanych osób, reprodukcji dzieł sztuki, prac z zakresu fototypii. Był wynalazcą ręcznego aparatu reporterskiego tzw. fotorewolweru nazwanego jego nazwiskiem 9format 6×9 cm, podwójna kaseta), pracował nad udoskonaleniem suchych płyt bromosrebrowych, współpracował jako fotograf z „Tygodnikiem Ilustrowanym” i „Fotografem Warszawskim”.

Brandla fotorewolwer – ręczny aparat fotograficzny umożliwiający szybkie fotografowanie z ręki, tzw. brandlówka; budowany w sposób rzemieślniczy przez K. Brandla w Warszawie w latach 1875-1881 roku. Produkowane były modele dla trzech formatów 6,5×9, 9×12 i 12×16,5 cm. Miały postać drewnianej skrzynki z celownikiem ramkowym ze skrzyżowanymi nitkami i deseczki z otworem; niektóre celowniki wyposażone były w soczewkę dwuwklęsłą. Stosowano obiektywy Steinheila, później firmy Françoise. Ostrość od 7 metrów do nieskończoności. Migawka 1/50 s. Najpierw pojedyncze, potem podwójne kasety, wreszcie magazyn na 12 lub 20 płyt. Zmiana płyt odbywała się w skórzanym worku połączonym z magazynem: naświetloną płytę unosiło się ku górze i przesuwało do dołu. Brandel sprzedał około 100 sztuk tych aparatów.

Branicki Aleksander (1821-1877) – miłośnik nauk przyrodniczych, kolekcjoner, uchodzi za pierwszego polskiego fotoamatora. Fotografował już od 1851 roku (zdjęcie Z. Krasińskiego).

Brassal (1899-1969) – prawdziwe nazwisko – Gyula Halász, francuski artysta-fotograf pochodzenia węgierskiego. Zajmował się również grafiką, rzeźbą i filmem. Studiował sztukę na Akademii Sztuk Pięknych w Budapeszcie i Berlinie. Interesowała go przede wszystkim fotografia odzwierciedlająca prawdę, wykonywał widoki Paryża, fotografował nocne życie tego miasta. Zdjęcia te zawarł między innymi w książkach „Paris de nuit” i „Voluptés de Paris”.

Brodkowski Edmund – żyjący na przełomie XIX i XX wieku, producent składanych kamer fotograficznych na płyty szklane; wytwórnia jego działała we Lwowie w pierwszych latach XX wieku. W 1901 roku otrzymał na wystawie w Wieliczce medal za swe aparaty. Wydawał również własne czasopismo „Gazeta Fotograficzna”, której wyszły tylko cztery numery.

Brom (Br) – 1) pierwiastek chemiczny; w fotografii główne znaczenie mają jego dwuskładnikowe związki – bromki: bromek potasowy, bromek srebrowy, itp. 2) skrótowa nazwa pozytywowych materiałów światłoczułych o emulsji bromosrebrowej, bromowych papierów fotograficznych.

Bromek potasowy (KBr) – drobne rozpuszczalne w wodzie białe kryształki; stosowany jako substancja przeciwdziałająca zadymieniu (hamująca) w większości wywoływaczy oraz przy produkcji materiałów światłoczułych jako źródło jonów bromu podczas strącania bromku srebrowego.

Bromek sodowy (NaBr) – białe kryształki dobrze rozpuszczalne w wodzie; stosowany w przemyśle fotochemicznym do wytrącania światłoczułego bromku srebrowego w emulsji fotograficznej.

Bromek srebrowy (AgBr) – proszek o żółtym zabarwieniu, ciemniejący pod wpływem światła, trudno rozpuszczalny w wodzie, łatwo rozpuszczalny w roztworze tiosiarczanu sodowego, stanowi substancję światłoczułą fotograficznych materiałów bromosrebrowych w postaci zawiesiny mikrokryształków bromku srebrowego w żelatynie (wraz z innymi składnikami). Otrzymuje się go drogą reakcji bromku potasowego i azotanu srebra.

Bromolej – jedna z dawnych technik pozytywowych tak zwanych szlachetnych (specjalnych, swobodnych). Skopiowany obraz na papierze bromosrebrowym odbielano w roztworze miedziowo-chromianowym (siarczan miedziawy – 6 g, bromek potasowy – 6 g, dwuchromian potasowy lub amonowy – 2 g, woda do objętości 1 litra), w którym znikał obraz srebrowy, a powstawał relief wskutek zgarbowania żelatyny w różnym stopniu w różnych partiach obrazu (w miejscach ciemnych – żelatyna zgarbuje się całkowicie; w światłach prawie wcale). Po wypłukaniu i namoczeniu papieru w zimniej wodzie w miejscach nie zgarbowanych żelatyna spęcznieje najbardziej, tworząc wypukłości. W miejscach zgarbowanych żelatyna spęcznieje w mniejszym stopniu, w miejscach mocno zgarbowanych powstaną partie wklęsłe. Mokry, osuszony bibułą papier pokrywa się tłustą farbą drukarską rozrobioną wałkiem na szkle. Pokrywanie farbą odbywa się za pomocą pionowych uderzeń skośnie ciętego grubego pędzla. Farba najmocniej przyjmowana jest przez miejsca najsilniej zgarbowane, wypukła, spęczniała żelatyna nie przyjmuje zaś farby. Nakładanie farby pędzlem można dowolnie dozować, uwypuklać, przyciemniać lub rozjaśniać czy pomijać pewne fragmenty, dobierać różne barwy, co daje dużą swobodę w indywidualnym potraktowaniu tematu.

Bromowy papier fotograficzny – wysokoczuły materiał pozytywowy na podłożu papierowym z emulsją bromosrebrową; przeznaczony do wykonywania powiększeń metodą projekcyjną. Daje obraz o odcieniu czarnym.

Bronica – lustrzanka jednoobiektywowa na błonę zwojową 60 mm (typ 120 lub 220) o formacie klatki 6×6 cm, produkcji japońskiej firmy Zenza z obiektywami japońskimi firmy Nikkor.

BSI – British Standards Institution, brytyjska, dawna norma mierzenia światłoczułości materiałów fotograficznych. Obecnie nie stosowana.

BTL – oznaczenie literowe aparatów fotograficznych z wewnętrznym pomiarem światła; to samo, co TTL; pochodzi od pierwszych liter angielskich słów: behind the lens – z tyłu za obiektywem.

Bułhak Jan (1876-1950) – wybitny polski artysta fotograf, orędownik fotografii jako sztuki, publicysta i organizator ruchu fotograficznego, twórca pojęcia fotografii ojczystej i nazwy fotografika i fotografik dla odróżnienia od fotografii i fotografa nie reprezentujących walorów sztuki. Studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Fotografował od 1905 roku; fotografii uczył się u H. Erfurta w Dreźnie. W 1912 roku na Uniwersytecie Wileńskim zostaje kierownikiem pracowni fotograficznej oraz wykładowcą fotografii na Wydziale Sztuk Pięknych. Jest autorem wielu książek warsztatowych i walczących o rangę artystyczną i społeczną dla fotografii: „Fotografika” (1932), „Technika bromowa” (1933), „Bromografika” (1935), Fotografia ojczysta” (1951 – pośmiertnie). Był założycielem Fotoklubu Wileńskiego i organizatorem życia fotograficznego w kraju. Po II wojnie światowej nadal uprawiał fotografię ojczystą: krajobrazy, architektura, dzieła sztuki, był współorganizatorem Związku Polskich Artystów Fotografików i jego pierwszym prezesem. Przez całe życie propagował wypracowaną przez siebie estetykę fotografii, opartą o założenia estetyki Fotoklubu Paryskiego, kierując niemal całą polską fotografię na przestrzeni lat 1930-1950 w jeden nurt, którego naczelną zasadą było wzruszać przez piękno. Przez swój bezkrytyczny stosunek do tej estetyki, zgodnej zresztą z jego charakterem i typem wrażliwości artystycznej, nie dostrzegał w swych pismach istotnych wartości w odmiennych i nowocześniejszych prądach estetycznych, chociaż sam stworzył pewną liczbę obrazów fotograficznych wymykających się zasadom, które głosił.

Bunsena i Roscoego prawo – podstawowe prawo rządzące reakcjami fotochemicznymi zachodzącymi wskutek działania światła na materiał światłoczuły; mówi ono, że jeżeli iloczyn natężenia oświetlenia i czasu jego oddziaływania jest wielkością stałą, to ilość produktów reakcji fotochemicznej jest stała. Wynika stąd, że ilość produktów reakcji fotochemicznej nie ulegnie zmianie, jeśli natężenie oświetlenia będzie się zmieniać odwrotnie proporcjonalnie do czasu jego działania. Prawo to określane jest też czasem prawem odwrotnej proporcjonalności.

Burke and James – amerykańsko-angielska spółka firmowa produkująca studyjne, mieszkowe, składane aparaty fotograficzne na płyty, błony cięte lub zwojowe.

Buscha metoda – dawna, ogłoszona w 1928 roku przez firmę Busch, metoda addytywna, dwubarwna. W aparacie otrzymywano dwa zdjęcia, będące wyciągami dwu barw.

Calgon – składnik niektórych wywoływaczy do procesu odwracalnego np. stosowany w wywoływaczach odwracalnych Kodaka.

Callier Adré (1877-1938 ) – fizyk belgijski, odkrywca różnicy gęstości optycznej obrazu oświetlonego światłem skupionym (skierowanym) a obrazem oświetlonym światłem rozproszonym (zjawisko Calliera). Zjawisko to jest wykorzystywane między innymi w konstruowaniu układów oświetlających w powiększalnikach fotograficznych: powiększalniki kondensorowe dają z tego samego negatywu obraz bardziej kontrastowy niż powiększalniki ze światłem rozproszonym. Zjawisko Calliera można wyraźnie zaobserwować kładąc słabo kryty negatyw na czarnym papierze i oświetlając go skośnie; na wskutek rozproszenie światła na kryształkach tworzących obraz widoczny on będzie jako obraz pozytywowy o większej rozpiętości tonalnej niż negatyw.

Calliera efekt – zjawisko zwiększenia kontrastowości obrazu fotograficznego otrzymanego przy pomocy powiększalnika kondensorowego z oświetleniem punktowym lub skierowanym w stosunku do kontrastowości obrazu uzyskanego z tegoż negatywu przy pomocy powiększalnika ze światłem rozproszonym.

Calliera współczynnik – liczba wyrażająca stosunek gęstości optycznej obrazu uzyskanego w świetle skierowanym do gęstości optycznej obrazu uzyskanego w świetle rozproszonym.

Camera obscura – ciemnia optyczna (światłoszczelne pudło) z małym otworem w jednej ze ścian, który może zostać zastąpiony soczewką skupiającą lub układem soczewek – prototyp aparatu fotograficznego; na ścianie przeciwległej otworowi lub soczewce powstaje odwrócony obraz oświetlonych przedmiotów znajdujących się na zewnątrz przed ścianką. Znana w starożytności, używana przez R. Bacona, Witeliusza, Kopernia, della Portę, opisywana przez Leonarda da Vinci – przeszła liczne udoskonalenia: w 1550 roku mediolańczyk G. Cargano zastąpił otwór pojedynczą soczewką skupiającą, wenecjanin D. Barbaro zastosował przysłonę otworkową, następnie udoskonalił ją Ch. Huygens, J. Kepler, J. Kircher, J. Zahn; stosowana również jako laterna magica. Camera obscura stosowali też malarze do dokładnego i precyzyjnego odwzorowania rysunku.

Cameron Julia Margaret (1815 – 1879) – angielska fotografka, mistrzyni portretu psychologicznego. Fotografować zaczęła w 48 roku życia. Jej modelami byli znani ludzie z angielskiego świata nauki i sztuki: darwin, Herschel, Tennyson, Browning, Terry. Niezbyt staranna pod względem technicznym, umiała świetnie podchwytywać psychiczne cechy swych modeli, a dzięki wykształceniu malarskiemu doskonale operowała pozą. Pod koniec życia przestała zajmować się fotografią.

Canon – japońska firma fotooptyczna w Tokio. Pełna jej nazwa brzmi: Canon Camera Company Inc. Produkuje szeroki asortyment aparatów fotograficznych oraz osprzętu fotooptycznego.

Capa Robert (1913 – 1954) – jeden z najwybitniejszych zachodnioeuropejskich fotoreporterów wojennych, urodzony w Budapeszcie. Prawdziwe nazwisko André Freidman. Zaczął fotografować w 1933 roku w Paryżu. W 1936 roku fotografuje podczas wojny w Hiszpanii, potem sceny z wojny japońsko-chińskiej, podczas II wojny światowej wraz z wojnami alianckimi przemierza niemal całą Europę: Sycylia, Włochy, Francja, Anglia, fotografuje desant aliantów w Normandii i pod Arnhem. Po wojnie zakłada agencję Magnum (1947 rok), odwiedza Polskę i ówczesny ZSRR, fotografuje konflikt o kanał Sueski i wojnę w Wietnamie, gdzie ginie od miny. Jest autorem wielu albumów: „Death in Making” (Hiszpania), „Waterloo Bridge” (nalot na Londyn), „Slightly out of Focus” (II wojna światowa), „A Rusien Journal” (zdjęcia z podróży do ZSRR), „Images of War” (zbiór najlepszych zdjęć wojennych). Jego twórczość ma charakter antywojenny: ukazuje okrucieństwo i bezsens zabijania, przedstawia zarówno los żołnierzy, jak i ludności cywilnej. Overseas Press Club stanowił nagrodę imienia Capy za zdjęcia wymagające szczególnej odwagi. Jego brat Cornell stał się również znanym fotoreporterem.

Carjat Etienne (1828 – 1906) – słynny fotograf paryski, karykaturzysta i poeta salonowy. Portrecista, jeden ze współtwórców mody „carte de visite”.

Carroll Lewis (1832 – 1898 ) – matematyk amerykański, autor utworów dla dzieci (m. in. „Alicja w krainie czarów”). W latach 1856 do 1880 zajmował się także fotografią. Był świetnym portrecistą dzieci i słynnych osobistości, jego zdjęcia wprowadzają w klimat świata marzeń; modele są najczęściej inspiracją do oddania jakiegoś nastroju lub typu ludzkiego.

Carbro – dawna barwna technika pozytywowa będąca odmianą metody pigmentowej. Z trzech negatywów cząstkowych przygotowywano trzy odbitki na papierze bromosrebrowym i poddawano je kąpieli preparacyjnej, po czym w stanie wilgotnym stykano je na kilka minut z papierami pigmentowymi o odpowiednich barwach. Obraz srebrowy podczas tej operacji odbielał się i równocześnie garbował żelatynę papieru pigmentowego w zależności od ilości srebra zawartego w obrazie. Trzy obrazy pigmentowe przenoszono następnie, jeden po drugim, na wspólne podłoże i wywoływano w ciepłej wodzie. Postępowanie to miało kilka nieznacznie różniących się odmian. Metoda carbro dawała bardzo dobre barwne obrazy i przed wprowadzeniem barwnych materiałów wielowarstwowych znajdowała dość szerokie zastosowanie.

„Carte de visite” – zdjęcia fotograficzne w formacie biletu wizytowego, portretowe; pierwszy modę na tego rodzaju format wprowadził fotograf paryski A. A. E. Disdéri w latach pięćdziesiątych XIX wieku. Na jednej płycie formatu 24 x 30 cm wykonywano przeważnie 12 zdjęć (w trzech rzędach, po cztery w każdym rzędzie), które kopiowano na jednym arkuszu papieru, ciętym następnie na oddzielne zdjęcia. Wykonywano w ten sposób zdjęcia znanych osobistości oraz rodzinne portrety. Zdjęcia te kolekcjonowano w specjalnie przeznaczonych dla nich albumach.

Cartier-Bresson Henri (urodzony w 1908 roku) – wybitny fotoreporter francuski, fotografią zajął się od 1930 roku. W latach trzydziestych fotografował na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Czechosłowacji, Polsce, Włoszech, Niemczech, Hiszpanii, Stanach Zjednoczonych i Meksyku. Podczas II wojny światowej był fotoreporterem w armii francuskiej. W 1947 założył wraz z R. Capą, D. Seymourem i G. Rogerem agencję Magnum. Po wojnie fotografuje w krajach azjatyckich, afrykańskich, amerykańskich i w byłym ZSRR. Reprezentuje reportaż społecznie zaangażowany.

CCD – Charge Coupled Device – (półprzewodnikowy przetwornik obrazu). Płytka z siatką elementów światłoczułych, na którą jest naświetlany obraz. W zależności od natężenia światła, padającego na poszczególne sensory, wzbudzany jest prąd elektryczny zamieniany następnie na sygnał cyfrowy. CMOS to odmienny standard, ale chodzi o to samo.

CD – symbol substancji wywołującej, pochodnych N,N-dwuetylo-para-fenylenodwuaminy, wprowadzonej do obróbki materiałów barwnych Kodaka.

CD-2 – chlorowodorek 2-amino-5-dwuetylo-aminotoluenu – substancja wywołująca, wchodząca w skład wywoływaczy barwnych Kodaka; ma postać jasnoszarego proszku.

CD-3 – uwodniony siarczan 4-amino-N-etylo-N-beta-metylo-sulfonamidoetylo-metatoluidyny, ma postać różowych kryształków, jest substancją wywołującą, wchodzącą w skład wywoływaczy barwnych Kodaka.

CdS – symbol chemiczny siarczku kadmowego; symbolem tym oznaczone są światłomierze oporowe (siarczkowo-kadmowe) wyposażone w mikrobaterię rtęciową w odróżnieniu od światłomierzy fotoelektrycznych (selenowych).

Cecha obiektywu – dane określające główne parametry obiektywu: fabryczny numer obiektywu, jego nazwę oraz wielkość otworu względnego i ogniskowej. Pełny zapis, np.: 567804 Zeiss Tessar 1 : 2,8 f = 50 mm. Skrócony zapis uwidoczniony na oprawie obiektywu: 567804 Tessar 2,8/50.

Celoidyn – dawny światłoczuły materiał pozytywowy stosowany dość powszechnie jeszcze w pierwszym i na początku drugiego dziesięciolecia ubiegłego stulecia. Papier powlekano emulsją kolodionową, zawierającą chlorek lub cytrynian srebrowy, azotan srebrowy i kwas cytrynowy i kopiowano na nim negatywy metodą stykową w świetle dziennym. Odbitki nie były zbyt trwałe.

Celownik – przyrząd mechaniczny, optyczny lub elektroniczny do nakierowania określonego urządzenia na wymagany obiekt lub wycinek obrazu. W zakresie optyki i fotografii wyróżniamy między innymi celowniki lunetkowe (optyczne) do broni strzeleckiej i artyleryjskiej oraz celowniki do aparatów fotograficznych: matówkowy, ramkowy, lustrzany, optyczny (Newtona), konturowy, lunetkowy, uniwersalny, pryzmatyczny.

Celownik dalmierzowy – celownik lunetkowy z wbudowanym dalmierzem; w polu jego widzenia widoczny jest obraz bezpośredni oraz drugi obraz, rzutowany przez okienko dalmierza i ruchome zwierciadło. Stosowane były głównie w aparatach małoobrazkowych i składanych na błonę zwojową. Obecnie stosuje się je w niektórych, przeważnie tanich, aparatach małoobrazkowych oraz w aparatach na błonę zwojową.

Celownik kątowy – układ optyczny nie wbudowany, załamujący linie celownika pod kątem prostym; zamontowany na oprawie okularu celownika lustrzanki z pryzmatem pentagonalnym umożliwia celowanie aparatem położonym w pobliżu, np. podłogi, pod kątem prostym w stosunku do osi obiektywu.

Celownik konturowy – celownik składający się z jasnej ramki i ciemnego „pola widzenia” oraz soczewki umożliwiającej ostre widzenie ramki. Jeśli jednym okiem patrzymy przez soczewkę na ramkę, widzimy tylko jasną ramkę odgraniczającą ciemny prostokąt. Ponieważ jednak drugim okiem patrzymy na fotografowany obiekt to łącznie widziane przez dwoje oczu obrazy zlewają się w naszym wzroku, dając w efekcie jasną ramkę na tle fotografowanego przedmiotu.

Celownik lunetkowy – celownik będący miniaturą lunety Galileusza; składa się ze skupiającej soczewki, jako obiektywu, oraz rozpraszającej, jako okularu; daje dokładny i jasny, lecz pomniejszony wycinek obrazu, stosowany dawniej głównie w aparatach małoobrazkowych i składanych na błonę zwojową.

Celownik lustrzany – mały celownik składający się z soczewki skupiającej, umieszczonego za nią pod kątem 45° lusterka, na którym promienie skupione przez soczewkę tworzą obraz.

Celownik Newtona – celownik optyczny składający się z prostokątnej, oprawionej w ramkę, soczewki rozpraszającej oraz oddalonej od niej o kilka centymetrów muszki. Po przyłożeniu oka do muszki w soczewce widać duży i jasny obraz. Celownik ten nie był zbyt dokładny; stosowano go w składanych aparatach mieszkowych oraz w pierwszych modelach Contaxa.

Celownik optyczny – celowniki zbudowane z soczewek, pryzmatów lub soczewek i lustra; należą do nich celowniki: Newtona, lustrzane, lunetkowe, itp.

Celownik ramkowy – najprostszy typ celownika fotograficznego składający się z dwóch prostokątnych ramek: mniejszej i większej; właściwe wycelowanie uzyskuje się przez zgranie konturów obydwu ramek. Służy jedynie do ustalenia wycinka fotografowanego motywu.

Celownik uniwersalny – celownik o zmiennym polu widzenia nie wbudowany, dostosowany do obiektywów wymiennych o różnych ogniskowych. Składać się może z układu kilku lunet Galileusza, każdej o innym polu widzenia, lub z układu optycznego, umożliwiającą płynną zmianę pola widzenia, zależnie od kąta widzenia zastosowanego obiektywu.

Celownik z pryzmatem pentagonalnym – porównaj z hasłem pryzmat pentagonalny.

Celuloid – materiał termoplastyczny, mieszanina azotanu celulozy (10 części) i kamfory jako zmiękczacza (4 części), wynaleziony w 1865 roku, produkowany od 1872 roku, zastosowany do wyroby błon fotograficznych przez G. Eastmana (Kodak) w 1888 roku. Materiał łatwo palny; z tego względu zastąpiony w latach 1958-64 przez niepalne błony z octanu celulozy.

Centra wywoływania – zarodki wywoływania, czyli zgrupowania centrów światłoczułych i atomów srebra powstałych w procesie fotolizy; od nich rozpoczyna się redukcja kryształu halogenków srebra już w czasie powstawania obrazu utajonego wskutek zadziałania samego światła na materiał światłoczuły. Teoria centrów wywoływania nie jest jednoznacznie wyjaśniona.

Charles Jacques André Cesar (1746-1823) – francuski fizyk, konstruktor megaskopu (heliostatu), który może być uważany za prototyp dzisiejszych powiększalników. W 1777 roku otrzymał ma papierze pokrytym warstwą chlorosrebrową zarys cienia głowy mężczyzny. Odkrycia swego nie opublikował.

Chemigrafia – zwana również fotochemigrafią lub cynkografią – proces przygotowania form drukowych (klisz) metodą fotochemiczną, jak również dział drukarni wykonujący formy drukowe tą metodą. Dział chemigrafii dzieli się na: fotografię, kopiarnię i trawiarnię. W oddziale fotografii fotografuje się oryginały za pomocą specjalnych kamer reprodukcyjnych z obiektywami soczewkowymi lub pryzmatycznymi. Oryginały umieszczone na ekranach oświetla się silnymi lampami łukowymi, rtęciowymi, jodowymi. Kopiowanie otrzymanego negatywu polega na przeniesieniu obrazu z negatywu na metalową płytę, pokrytą światłoczułą emulsją, przez naświetlenie metodą stykową w kopioramie. Miejsca naświetlone zostają zgarbowane i stają się nierozpuszczalne, miejsca na naświetlone (czarne na negatywie) nie zgarbują się i dają się rozpuścić. Płytę metalową pokrywa się proszkiem asfaltowym, który po podgrzaniu tworzy w miejscach zgarbowanych kwasoodporną emalię. W trawiarni płytę poddaje się trawieniu w kwasie azotowym, dzięki czemu w miejscach nie zgarbowanych (nie utrwalonych) tworzą się wgłębienia, natomiast miejsca zgarbowane pozostają nienaruszone jako wypłukości. W ten sposób powstaje metalowa forma drukowa.

Chemiczne korygowanie barw – korygowanie barw polegające na osłabieniu dominującej barwy (zafarbu) przez kąpiel materiału barwnego w roztworach wodnych odpowiednich składników chemicznych, stosowane w zasadzie tylko w stosunku do barwnych materiałów odwracalnych na podłożu przezroczystym, rzadko w stosunku do papierowych pozytywów barwnych (powiększeń). Barwę purpurową osłabia chlorowodorek kwasu metaaminobenzoesowego oraz rozcieńczone kwasy: solny, siarkowy, fosforowy. Barwę niebieską można osłabić w roztworze nadtlenku sodu lub cyjanku potasowego (sodowego). Barwę żółtą można osłabić w roztworze soli sodowej kwasu chlorowego lub cholanu sodowego.

Chevalier Charles (1804-1859) – francuski optyk, jeden z przedstawicieli kilku pokoleń optyków paryskich. Już w początkach rozwoju fotografii budował obiektywy do aparatów Daguerre’a.

Chlor (Cl) – 1) pierwiastek chemiczny w postaci gazu o żółtozielonej barwie. W fotografii główne znaczenie mają jego dwuskładnikowe nieorganiczne związki: chlorek srebrowy, chlorek sodowy, chlorek rtęciowy; 2) skrótowa nazwa pozytywowych materiałów światłoczułych o emulsji chlorosrebrowej, chlorowych papierów fotograficznych.

Chlorek amonowy – nieorganiczny związek chloru i amonu, ciało stałe, krystaliczne, bezbarwne, dobrze rozpuszczalne w wodzie, o wzorze NH4Cl; składnik utrwalaczy szybko pracujących.

Chlorek miedziowy – nieorganiczny związek miedzi i chloru CuCl2ˇ2H2O, występujący w postaci zielononiebieksich kryształków, silna trucizna; stosowany jako składnik wzmacniaczy i odbielaczy.

Chlorek rtęciowy – nieorganiczny związek rtęci i chloru HgCl2, występujący w postaci białych kryształków lub proszku, silna trucizna; używany jako składnik wzmacniacza sublimowanego do negatywów.

Chlorek sodowy – nieorganiczny związek sodu z chlorem NaCl, główny składnik soli kuchennej. Stosowany jako substancja hamująca w wywoływaczach do papierów chlorobromowych oraz składnik do produkcji emulsji światłoczułych chlorosrebrowych i chlorobromosrebrowych, a także w niektórych roztworach bielących.

Chlorek złotowy – nieorganiczny związek chloru i złota AuCl3ˇHClˇ4H2O, występujący w postaci brunatnych kryształków, bardzo silna trucizna! Należy go przechowywać w ciemnych naczyniach. Stosowany dawniej do kąpieli złocąco-utrwalającej do papierów dziennych (celoidyn) i do tonowania odbitek.

Chlorobromowy papier fotograficzny – niskoczuły materiał pozytywowy na podłożu papierowym do kopiowania stykowego; po wywołaniu daje obraz w odcieniu brunatnoczarnym, odznaczający się dużym bogactwem półtonów i dobrą plastyką.

Chlorowy papier fotograficzny – niskoczuły materiał pozytywowy na podłożu papierowym do kopiowania stykowego; po wywołaniu daje czarny lub niebieskoczarny ton obrazu.

Chrom – pierwiastek chemiczny (Cr) w postaci srebrzystego metalu; w fotografii znajdują zastosowanie sole kwasu chromowego (chromiany), które w środowisku kwaśnym przechodzą w dwuchromiany: dwuchromian amonowy i dwuchromian potasowy.

Chromaton – opracowana przez C. Butemana dawna metoda fotografii barwnej oparta na tonowaniu wyciągów barw skopiowanych na papierze, którego emulsja umieszczona jest na pośredniej warstwie kolodionowej. Po tonowaniu emulsję z papierów zdejmowano i przenoszono na inne wspólne podłoże papierowe.

Chromianowe techniki fotograficzne – dawne techniki foto graficzne, tak zwane szlachetne, zwane też swobodnymi, polegające na samodzielnym, indywidualnym przygotowaniu emulsji światłoczułej ze światłoczułych chromianów (dwuchromianu potasowego lub amonowego), farby wodnej o dowolnym kolorze i spoiwa w postaci gumy arabskiej, żelatyny, dekstryny, krochmalu, białka, itp., którymi pokrywano papier przeznaczony na pozytywy, kopiowane następnie w świetle słonecznym i kopioramie na styk. Emulsja chromianowa ciemnieje pod wpływem światła i przechodzi wskutek zgarbowania w świetle w emulsję nierozpuszczalną, dzięki czemu uzyskuje się obraz przez wypłukanie w wodzie spoiwa (żelatyny, gumy) wraz z farbą z miejsc naświetlonych. Techniki te dawały możliwości swobodnego opracowania laboratoryjnego i daleko nieraz posuniętej ingerencji w proces powstawania obrazu. Należały do nich głównie pigment i guma.

Chronofotografia – techniczna gałąź zastosowania fotografii do rejestracji faz ruchu ludzi, zwierząt i mechanizmów. Jej twórcami są E. J. Muybridge i E. J. Marey, którzy pierwsi budowali specjalne urządzenia i kamery do fotografowania faz ruchu zwierząt i ludzi. Założenia chronofotografii można realizować przez fotografowanie ruchu przy użyciu powiązanego systemu aparatów fotograficznych (Muybridge), za pośrednictwem jednego aparatu wykonującego szybko po sobie wiele zdjęć na oddzielnych klatkach (Marey), przy wykorzystaniu fotografii stroboskopowej (wiele następujących po sobie ekspozycji na jednej klatce) i wreszcie przy zastosowaniu aparatów do fotografii ultraszybkiej, lub kamer filmowych. Chronofotografia może być uważana za prekursorkę kinematografii.

Cibachrome – pozytywowa metoda fotografii barwnej wielowarstwowej oraz materiały dostosowane do tej metody; opatentowane przez szwajcarski koncern CIBA (1858 rok). Wytwórnia tego koncernu – Ciba-Geigy Ltd. produkowała od 1963 roku m. in specjalne materiały do powiększeń barwnych z barwnych przezroczy (pozytywów): Cibachrome Print i Cibachrome Transparent. W odróżnieniu od barwnych papierów odwracalnych przeznaczonych do tego celu, a wymagających skomplikowanej obróbki (podobnie jak błony odwracalne), papier ten wymaga bardzo prostej obróbki (wywołani czarno-białe, odbielanie, utrwalanie i płukanie końcowe, po którym na papierze powstaje tylko obraz barwny), a otrzymane powiększenia odznaczały się dużą trwałością i czystymi, nasyconymi barwami. Papier ten pracował na zasadzie selektywnego odbielania barwników.

Ciemnia – zamknięte pomieszczenie światłoszczelne pozbawione światła lub oświetlone specjalnym oświetleniem (o odpowiedniej długości promieniowania – barwie) wskazanym dla danego procesu chemicznego czy materiałów światłoczułych, nie uczulonych na zastosowany zakres promieniowania świetlnego. Ciemnia fotograficzna jest zasadniczym laboratorium obróbki materiałów światłoczułych. W warunkach amatorskich i indywidualnych jest to zazwyczaj jedno niewielkie pomieszczenie; pożądane doprowadzenie i odprowadzenie wody oraz światłoszczelna wentylacja. W warunkach przemysłowych i wielkolaboratoryjnych składa się z kilku pomieszczeń, przedsionków i kabin o różnych oświetleniach dostosowanych do dokonywanych w nich procesów, np. ciemnia negatywowa, ciemnia pozytywowa, ciemnia diapozytywowa, itp. Szczególnie rozbudowane bywają ciemnie przeznaczone do obróbki materiałów barwnych.

Cień – najciemniejsze fragmenty obrazu.

Cinecolor – metoda barwna firmy Cinecolor-Corp. Burbank, Kalifornia; początkowo dwubarwna addytywna, od 1942 roku trójbarwna subtraktywna.

Claydena zjawisko – zjawisko stwierdzone w 1899 roku przez A. W. Claydena, dające w efekcie długiego naświetlania (prześwietlenia) obraz pozytywowy na negatywie, np. jasną błyskawicę na tle ciemnego nieba. Polega ono na znieczulającym działaniu krótkotrwałych naświetleń światłem o wielkiej intensywności.

Clerc Louis Philippe (1875-1959) – wybitny francuski naukowiec i publicysta w dziedzinie fotografii. Interesowała go głównie naukowo-techniczna strona fotografii. Autor niezliczonych artykułów naukowych i książek: „Chemie du photographie”, „Photographie practique” (1900 rok), Technique photographique (VI wydanie 1957 rok), „Technique des Reproductions Photographiques” (1955 rok) i inne. Założycielem czasopism: „La photographie”, „Science, technique et industrie photographiques”.

Coburn Alvin Longdon (1882-1966) – wybitny artysta-fotograf, z wykształcenia malarz. Autor portretów fotograficznych wybitnych ludzi sztuki, zebranych w dwóch książkach „Men of Mark” (1913 rok) i „More Men of Mark” (1922 rok). Fotografował też krajobraz i uprawiał fotografię eksperymentalną – Vortografy; należał do grupy „Photo-Secession” założonej przez A. Stieglitza i walczącej o rangę sztuki dla fotografii. Po I wojnie światowej przestał zajmować się fotografią.

Cofanie się obrazu utajonego – rozkład obrazu utajonego wskutek długiego przechowywania naświetlonych, lecz nie wywołanych materiałów światłoczułych; zjawisko zwane też regresją obrazu. Zachodzi ono pod wpływem tlenu z powietrza, wilgotności i zbyt wysokiej temperatury i jest tym szybsze, im emulsja jest bardziej drobnoziarnista, a więc mało czuła. Stąd w papierach fotograficznych zanik obrazu utajonego może nastąpić nawet po kilku godzinach od naświetlenia. W materiałach barwnych zbyt długie przechowywanie ich po naświetleniu może prowadzić do nierównomiernego cofania się obrazu w poszczególnych warstwach, a więc do zachwiania równowagi barwnej obrazu.

Collage – (wym. kolaż), dosłownie naklejanie, oklejanie papierem. Pojęcie stosowane w sztuce; kompozycja artystyczna wykonana z różnych materiałów i ilustracji drukowanych, oryginalnych fotografii, lub ich fragmentów, gazet, nalepek, etykiet, itp. naklejanych na podłoże (karton, płótno) i często uzupełnianych rysunkiem lub malarstwem. Technikę tę po raz pierwszy zastosowali kubiści P. Picasso i G. Braque oraz dadaiści, stosują ją też niektórzy fotografowie tzw. poszukujący. Collage trudno jest zaliczyć do którejkolwiek z tradycyjnie rozumianych dziedzin sztuki plastycznych, a więc i do fotografii, którą posługuje się on jako surowcem lub w celu zreprodukowania wyklejonego oryginały. Dalszy rozwój collage doprowadził do jego rozbudowania przestrzennego w postaci assemblage.

CompactFlash – rodzaj nośnika pamięci dla aparatów cyfrowych. W tej chwili uważany za najlepszy i najbardziej trwały. Występuje w następujących pojemnościach – 8, 16, 32, 6, 128, 256 i 512 Mb, 1 GB itd.

Cros Charles (1842 – 1888 ) – jeden z twórców teoretycznych i praktycznych podstaw fotografii barwnej polegającej na wykonywaniu trzech cząstkowych obrazów w trzech barwach zasadniczych, w 1881 roku ogłosił zasady pinatypii; zajmował sie również filologią i malarstwem.

Cyjanotypia – jedna z tak zwanych żelazowych metod fotograficznych, do niedawna stosowana jedynie jako sposób powielania rysunków oraz w poligrafii dla wykonywania odbitek korektorskich z form przygotowanych dla techniki offsetu i rotograwiury. Naświetlaniu stykowemu przez diapozytyw, negatyw lub przezroczysty materiał z czarnym rysunkiem poddaje się papier nasycony roztworem żelazicyjanku potasowego i żelazicytrynianu amonowego. Roztwory przygotowuje się oddzielnie, np. żelazicyjanek potasowy – 35 g na 200 cm3 wody i żelazicytrynian amonowy – 50 g na 200 cm3 wody; przed użyciem roztwory miesza się. Skopiowany obraz jest pozytywem (przy zastosowaniu negatywu) lub negatywem (przy zastosowaniu diapozytywu lub rysunku na astralonie, kalce kreślarskiej, itp.). W tym ostatnim przypadku obraz zostaje przekopiowany ponownie na pozytyw. Wywoływanie odbywa się w zimnej wodzie. Obrazy cyjanotypowe mają niebieskie zabarwienie. W stosowanej dawniej technice cyjanotypowej niebieski obraz poddawano tonowaniu w roztworze kwasu solnego lub cytrynowego albo też po odbieleniu obrazu w roztworze amoniaku lub wodorotlenku potasowego, poddawano go kąpieli w roztworze kwasu galasowego, uzyskując czarny ton obrazu. Obecnie cyjanotypia została wyparta jako metoda reprodukcji rysunków przez techniki elektrograficzne (kserografię).

Cyprian Tadeusz (1898-1979) – fotografik polski, znany prawnik, profesor Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu; jako jeden z niewielu prawników polskich brał udział w procesie zbrodniarzy hitlerowskich w Norymberdze. Należał do najpłodniejszych polskich fotografów okresu międzywojennego (ok. 200 wystaw i konkursów), redaktor czasopism fotograficznych, autor wielu artykułów i książek poświęconych popularyzacji fotografii, działacz i organizator ruchu fotograficznego, członek Fotoklubu Polskiego, ZPAF, Royal Photographic Society of Great Britan, Honoraire Excellence FIAP. Najbardziej znaną jego książką z zakresu fotografii jest „Fotografia – technika – technologia”, która osiągnęła 10 wydań (pierwsze wydanie – 1953 rok).

Cytrynian trójsodowy pięciowodny – Na3(C6H5O7)ˇ5H2O, substancja bezbarwna krystaliczna, łatwo rozpuszczalna w wodzie, stosowana w roztworach tonujących oraz jako substancja buforująca w wywoływaczach wyrównawczo-drobnoziarnistych. Może być również stosowany cytrynian trójpotasowy jednowodny.

Cytrynian żelazowo-amonowy – (C6H5O7)3(Fe2NH4)3, zielonobrązowe łuski, składnik kąpieli barwiących na kolor niebieski; używany w cyjanotypii i do tonowania na odcień niebieski. Należy go przechowywać w szczelnie zamkniętych butelkach.

Czas naświetlania – okres czasowy, podczas którego trwa działanie światła na papier światłoczuły, zwany też ekspozycją lub czasem migawki w odniesieniu do zdjęć. Występuje podczas fotografowania, kopiowania oraz powiększania. Do odmierzania czasu przy fotografowaniu służą migawki, przy kopiowaniu i powiększaniu czasomierze naświetleń; może być też odmierzany „na wyczucie”, za pomocą odliczania lub stopera (zegara), zwłaszcza przy kopiowaniu i powiększaniu, kiedy stosowane są dość długie czasy naświetlania. Zależy od kilku podstawowych czynników: wielkości przysłony, warunków świetlnych, stopnia światłoczułości materiały fotograficznego, wartości tonalnej i barwy fotografowanego przedmiotu, stosowanego wywoływacza i sposobu wywołania, zamierzonego efektu końcowego.

Czasomierz naświetleń – urządzenie mechaniczne (zegarowe) lub elektroniczne służące do odmierzania określonych czasów naświetlania w kopiarce lub metodą projekcyjną. Przy pracy seryjnej umożliwia stosowanie jednakowego czasu naświetlania dla całej serii odbitek z negatywu (tego samego lub o jednakowym stopniu krycia).

Czechowicz Józef (1810 – 1887) – jeden z najwybitniejszych fotografów polskich XIX wieku. Absolwent Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Z fotografią zaznajomił się podczas podróży do Anglii. W 1863 roku otworzył pracownię fotograficzną w Wilnie. Obok zdjęć portretowych wykonywał krajobrazy i widoki Wilna. Część jego dorobku przechowywana jest w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.

Czołówka – przednia ścianka aparatu fotograficznego, w której zamocowany jest obiektyw, jest ona czasem ruchoma: wysuwalna – w celu regulacji odległości fotografowania (nastawiania ostrości), jeśli czynności tej nie dokonuje się w inny sposób, np. przez obracanie pierścienia wysuwalnego obiektywu; otwierana – w składanych aparatach mieszkowych, lub pochylna i przesuwna (z pokłonami) – w wielkoformatowych aparatach studyjnych. Daje się ona wówczas ustawiać pod różnymi kontami w stosunku do płaszczyzny negatywu i przesuwać pionowo. Umożliwia to wyrównanie przerysowań perspektywicznych i przemieszczenie głębi ostrości podczas fotografowania pochylonym aparatem fotograficznym.

Dagerotypia – metoda otrzymywania obrazów fotograficznych sposobem Daguerre’a na srebrnej lub miedzianej posrebrzanej płytce w jednym nie dającym się kopiować egzemplarzu w postaci pozytywu odwróconego (lustrzanego). Dagerotyp powstawał w następujący sposób: wypolerowaną płytkę srebrną lub miedzianą posrebrzaną poddawano działaniu par jodu lub bromu czy chromu, wskutek czego na powierzchni srebra tworzyła się światłoczuła warstwa jodku (bromu, chlorku) srebra. Płytę po naświetleniu w camerze obscura zaopatrzonej w obiektyw achromatyczny Ch. L. Chevaliera (czas naświetlania kilka do kilkunastu minut) wywoływano w parach rtęci, a następnie utrwalano w tiosiarczanie sodu (po odkryciu przez J. F. W. Herschla jego utrwalającego działania). Dagerotypia przetrwała zaledwie do lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku.

Dauguerre Louis Jacques Mande – fancuski malarz, współ odkrywca fotografii, a ściślej dagerotypii. Związany od 1829 roku współpracą z J. N. Niépce, po jego śmierci doprowadził do ogłoszenia wynalazku dagerotypii. Pierwszą informację o wynalazku dagerotypii podał na posiedzieniu Académie Française 7 stycznia 1839 roku fancuski fizyk D. F. J. Arago. Dnia 19 sierpnia 1839 roku w obecności Daguerre’a oraz syna J. N. Niépce’a – Isidora wynalazek dagerotypii został bezinteresownie ofiarowany światu bez zastrzeżeń patentowych również na posiedzeniu Académie Française. Metodę swą opisał Daguerre w pracy: „Histoire et decsription des procédés du daguerrotype et du diorama.”

Dallmeyer John Henry (1830 – 1883) – optyk niemiecki, po wyemigrowaniu do W. Brytanii założył tam w Willesden w 1860 r. zakład fotooptyczny produkujący m. in. obiektywy fotograficzne: Tryplet 1 :15 – 1861 r. Portret-Rectilinear 1:4 (opatentowany w 1866 r., wyprodukowany w 1870 r.).

Dallmeyer Thomas Rudolf (1859 – 1906) – producent obiektywów fotograficznych opartych na wzorach J. M. Petzvala, syn John’a Henry’ego. Z zakładów Dallmeyera w Willesden (W. Brytania) pochodzi także wiele innych obiektywów wysokiej jakości.

Dalmierz – przyrząd optyczny przeznaczony do mierzenia odległości do przedmiotów widocznych z punktu pomiaru. Jego działanie opiera się na pomiarze kąta, pod którym widoczny jest przedmiot. Dalmierzami fotografizycznymi najczęściej dokonuje się pomiaru odległości, przez doprowadzenie do pokrycia dwu przesuniętych obrazów, przy czym zwykle ustawia się równocześnie ostrość obrazu (dalmierze sprzężone z obiektywem). Dalmierze fotograficzne dzielą się na: dalmierze z ruchomym zwierciadłem, z obracającymi się klinami (klinowe), z ruchomym klinem, dalmierze dwupolowe i lupy nastawne, czyli dalmierze z nieruchomymi pryzmatami.

Dalmierz dwupolowy – dalmierz, w którego okularze widoczny jest obraz podzielony na połowy przesunięte względem siebie, jeśli dalmierz nie jest nastawiony na właściwą odległość. Okular znajduje się na środku bazy; na końcach bazy znajdują się wklęsłopłaskie soczewki, przez które padają promienie od obiektu na dwa lustra – jedno stałe, a drugie ruchome. Po odbiciu się od luster promienie zbiegają się w dwu pryzmatach lub lustrach umieszczonych przed okularem w ten sposób, że każde z luster tworzy oddzielną połowę obrazu. Przez poruszanie ruchomego lustra uzyskuje się połączenie (zgranie) obydwu połówek obrazu i wtedy pomiar jest dokonany. Dalmierz taki może być też sprzężony z obiektywem aparatu fotograficznego; nazywany wówczas dalmierzem wbudowanym, sprzężonym.

Dalmierz sprzężony – dalmierz wbudowany w aparat, sprzężony mechanicznie z obiektywem (mechanizmem nastawiania odległości fotografowania – ostrości); wyregulowanie dalmierza na wymaganą odległość oznacza nastawienie obiektywu na tę odległość.

Dalmierz z obracającymi się klinami – dalmierz składający się z wydłużonego pryzmatu i dwóch okrągłych, obracanych w przeciwnych kierunkach, klinów. W celowniku widziany jest obraz przez półprzezroczystą i odbijającą ściankę pryzmatu ustawioną pod kątem 45° oraz przez długi wziernik, obracane kliny oraz pryzmat. Widziane są dwa przesunięte względem siebie obrazy. Do pokrycia obrazów doprowadza się przez obracanie klinów. Przy użyciu dalmierza niesprzężonego odczytuje się zmierzoną odległość z podziałki na pokrętle klinów i ustawia na nią obiektyw aparatu. Jeżeli dalmierz sprzężony jest z obiektywem (obrotowe kliny połączone dźwignią z pierścieniem obiektywu służącym do nastawiania ostrości), wówczas doprowadzenie do pokrycia się obrazów jest zupełnie jednoznaczne z właściwym nastawieniem obiektywu aparatu fotograficznego.

Dalmierz z ruchomym klinem – dalmierz składający się z wydłużonego pryzmatu oraz dwóch przesuwanych względem siebie soczewek: płasko-wypukłej i płasko-wklęsłej o jednakowych krzywiznach i współczynnikach załamania. Obraz w celowniku widoczny jest przez pierwszy wziernik oraz półprzezroczystą i odbijającą ściankę pryzmatu ustawioną pod kątem 45° oraz przez drugi wziernik, ruchome względem siebie soczewki i pryzmat. Do pokrycia się dwóch obrazów doprowadza się przez przesuwanie soczewek względem siebie (ich krzywe powierzchnie ślizgają się po sobie). Przez połączenie ruchomej soczewki z pierścieniem nastawczym odległości (lub ślimacznicą obiektywu) za pomocą odpowiedniej dźwigni dalmierz sprzężony zostaje z obiektywem; doprowadzenie do pokrycia się obrazów jest wówczas równoznaczne z nastawieniem obiektywu na właściwą odległość.

Dalmierz z ruchomym zwierciadłem – dalmierz z półprzezroczystym, nieruchomym, ustawionym pod kątem 45° zwierciadłem na linii celowania łączącej okular celownika z fotografowanym obiektem oraz z drugim – ruchomym nieprzezroczystym zwierciadłem, na które pada obraz tego samego obiektu przez dodatkowy wziernik, oddalony od celownika o kilka centymetrów (baza dalmierza). Ruchome zwierciadło kieruje odbity obraz na zwierciadło półprzezroczyste. Dzięki temu w celowniku widoczne są dwa obrazy obiektu. Pomiaru odległości dokonuje się przez takie ustawienie ruchomego zwierciadła, aby w celowniku oddzielne obrazy tego samego obiektu pokryły się dając jeden obraz. Z podziałki naniesionej na pokrętle ruchomego zwierciadła odczytuje się zmierzoną odległość i na tę samą odległość ustawia się obiektyw aparatu fotograficznego. W dalmierzach sprzężonych z obiektywem ruchome zwierciadło połączone jest z odpowiednim pierścieniem obiektywu za pomocą dźwigni. Tak więc obracając pierścieniem obiektywu zmieniamy kąt ustawienia nieprzezroczystego zwierciadła i po doprowadzeniu do pokrycia się w celowniku dwóch obrazów mamy równocześnie obiektyw nastawiony na żądaną odległość.

Deckel Friedrich (1871 – 1948 ) – konstruktor migawki centralnej. Niemiec zamieszkały w Monachium. W 1902 roku skonstruował migawkę Compound regulowaną gruszką pneumatyczną, udoskonalił ją w 1912 roku i zmienił nazwę na Compur. Do dziś migawki tego typu stosowane są w wielu aparatach fotograficznych.

Dederko Marian (1880 – 1965) – inżynier elektryk, fotografik polski, pracował metodą techniki gumowej (również wielobarwnej); wraz z synem Witoldem opracował i stosował nową metodę nazwaną fotonitem, polegającą na daleko posuniętym retuszu pozytywu, reprodukowanego następnie w technice gumowej. Był wykładowcą w Liceum, a następnie w Technikum Fototechnicznym, redaktorem „Fotografa Polskiego” autorem prac z dziedziny techniki fotograficznej. Jego fotogramy nawiązują do młodopolskich prądów artystycznych oraz kubizmu.

Dedykowana lampa błyskowa – jest to wyższej klasy lampa błyskowa (flesz) przeznaczony do konkretnego typu aparatu fotograficznego. Dedykowana lampa błyskowa może dokonywać pomiaru oświetlenia przez obiektyw aparatu fotograficznego, co wpływa na siłę i stopień rozproszenia emitowanego światła.

Defektoskopia – dziedzina przemysłowego zastosowania fotografii w promieniach niewidzialnych (rentgenowskich, podczerwonych, gamma) w celu wykrywania i rejestrowania (fotografowania) wewnętrznych wad w wyrobach przemysłowych, np. brak przetopu w spoinach, pęcherzyki lub rzadzizny w odlewach itp.

Demachy Robert (1859 – 1938 ) – francuski fotograf-artysta, z zawodu malarz, uprawiający fotografię niezarobkowo; twórca metody gumowej (1894 r.). Techniką tą pracował całe życie osiągając nawet w gumie jednowarstwowej doskonałe rezultaty. Był jednym z twórców estetyki fotograficznej, walczył o zrównanie rangi fotografii z malarstwem. Tworzył więc w malarskiej konwencji portrety, krajobrazy i martwe natury.

Demi – połówkowy format małoobrazkowy (na błonie perforowanej 35 mm) o klatce 18×24 mm – nazwa stosowana w językach anglosaskich; często też nazwa lub jeden z jej członów aparatów na ten format, zazwyczaj półautomatycznych.

Denier Andriej Iwanowicz (1820 – 1892) – jeden z pierwszych fotografów rosyjskich, z wykształcenia malarz. Dążył do malarskiej syntezy szczegółów poprzez zmiękczanie obrazu. Opracował własną metodę, zwaną metodą Deniera, uzyskiwania zmiękczonego obrazu. Był głównie portrecistą.

Densytometr – przyrząd do pomiaru gęstości optycznej (stopnia zaczernienia) wywołanych obrazów fotograficznych w świetle odbitym (papiery fotograficzne) lub przechodzącym (błony i płyty). Najczęściej pomiar polega na porównaniu natężeń dwóch wiązek światła, z których jedna przechodzi lub odbija się od badanej próbki, a natężenie drugiej jest znane. Różnica natężenia między tymi wiązkami określa wielkość gęstości optycznej. Przy pomiarze materiałów barwnych pomiar wykonywany jest trzykrotnie dla każdej barwy oddzielnie, przez zastosowanie odpowiednich filtrów.

Densytometria – metoda pomiaru stopnia zaczernienia materiału światłoczułego w wyniku działania światła i obróbki chemicznej, dokonywana za pomocą densytometru.

Derczyński Henryk (1906 – 1981) – zasłużony fotografik, organizator i działacz fotograficzny; w 1945 roku był fotoreporterem wojennym dokumentującym wkraczanie wojsk polskich do Berlina, miejsca martyrologii i zniszczenia wojenne. W 1948 roku zamieszkał na stałe we Wrocławiu, gdzie od 1954 roku kierował pracownią fotograficzną Muzeum Śląskiego. W 1963 roku założył w tym Muzeum (obecnie Narodowym) Gabinet Fotografii, był organizatorem wielu wystaw fotograficznych, opracował wersję izohelii nazwaną izobromem. Od 1952 roku był członkiem ZPAF.

Desaturacja – redukcja nasycenia kolorów, kolory poddane desaturacji blakną, płowieją.

Desensybilizacja – obniżanie światłoczułości materiałów fotograficznych przez niektóre substancje, zjawisko odkryte w 1920 r. przez Luüppo-Cramera. Substancje te, zwane desensybilizatorami, nie działają na obraz istniejący już w emulsji światłoczułej (utajony), umożliwiają więc dalsze wywoływanie obrazu (po ich zastosowaniu) w celu uzyskania indywidualnych efektów, kontrolowanych wzrokowo przy jasnym świetle czerwonym, a nawet pomarańczowym.

Dia – ogólne określenie materiałów diapozytywowych (przezroczowych) wielu różnych firm.

Diachromia – dawna metoda barwna otrzymywania diapozytywów, opracowana razem z Uvachromią, w 1922 roku przez Taubego, polegająca na tonowaniu barwnym trzech diapozytywów, które do projekcji składano razem.

Diapol – automatyczny rzutnik do przezroczy w ramkach 5×5 cm, produkcji Polskich Zakładów Optycznych; wyposażony w lampę halogenową 150 W 24 V oraz zdalne sterowanie ostrością obrazu i zmianą przezroczy. Magazyn mieści 36 ramek. Optymalna wielkość obrazu 1,4×2 m. Lampa chłodzona wentylatorem. Obiektyw Krytar 1:2,8/85 mm.

Diapozytyw – pozytywowy obraz fotograficzny czarno-biały lub barwny na przezroczystym podłożu, służący do oglądania w świetle przechodzącym lub metodą projekcji.

Diaprex – rzutnik do przezroczy produkowany przez Łódzkie Zakłady Kinotechniczne. Dane modelu B11: przezrocza małoobrazkowe w ramkach 5×5 cm, zasilanie sieciowe, pobór mocy 180 wat, żarówka projekcyjna halogenowa 150 wat, 24 wolt, chłodzenie wymuszone, obiektyw Krytar 1:2,8/85 mm. Projektor dostosowany jest do zmiennika przezroczy.

Diaskop – rzutnik (projektor), przyrząd optyczny do rzutowania na ekran powiększonego obrazu (przezroczy) w świetle przechodzącym.

Digilab – maszyna o dużej mocy przerobowej wyposażona w mechanizm kopiowania zdjęć z cyfrowych nośników na klasyczny papier fotograficzny.

Digital – migawka centralna dwusektorowa produkcji firmy Sinar do wielkoformatowych aparatów fotograficznych: jest to jedna z pierwszych tego typu migawek na świecie sterowanych elektronicznie. Ruchem sektorów migawki kieruje układ elektromagnetyczny sterowany czujnikami fotoelektrycznymi. Migawka ta o średnicy 80 mm może współpracować z ponad dwustoma obiektywami wymiennymi do aparatów wielkoformatowych. Czas otwarcia migawki od 80 s do 1/500 s.

Dignar – obiektyw standardowy do małoobrazkowych aparatów produkcji firmy Agfa-Gevaert (RFN); parametry: 1:3,5/45 mm, 1:2,8/50 mm, Color Dignar 1:3,5/45 mm i inne.

DIN – pierwotnie skrót Deutsche Industrie Norm (niemiecka Przemysłowa Norma), potem Das ist Norm (to jest norma); w fotografii jedna ze skal światłoczułości i metod jej pomiaru. Do 1958 – 61 roku zapisywano